و آن پيش عامه عزم بر اطاعت است طمعاً يا خوفاً: يدعون ربهم خوفاً و طمعاً. [1] .

و در نزد اهل معرفت، عزم بر اطاعت است هيبتاً و تعظيماً: فاعبد ربك كانك تراه، و ان لم تكن تراه فانه يراك.

و در نزد اهل جذبه و محبت، عزم بر اطاعت است شوقاً و حباً: قال رسول الله صلي الله عليه و آله: افضل الناس من عشق العبادة فعانقها و احبها بقلبه... الحديث. [2] و قال الصادق عليه السلام: و لكني اعبده حبا له عزوجل، و تلك عبادة الكرام [3] - و في رواية: «و هي عبادة الاحرار».

و در نزد اوليا عليهم السلام، عزم بر اطاعت است تبعاً و غيراً، بعد از مشاهده ي جمال محبوب استقلالاً و ذاتاً، و فناي در جناب ربوبيت ذاتاً و صفةً و فعلاً. و اينكه جناب صادق فرمود: «من عبادت حق مي كنم حبا له» شايد مقامات معمولي آن سرور باشد، چنانچه شيخ عارف كامل ما، دام ظله، مي فرمود. و اين نحو عبادت از خواص آنها است و در بعض حالات، چنانچه از رسول اكرم حديث است كه فرمود: لي مع الله حالة لا يسعها ملك مقرب و لا نبي مرسل. [4] و نقل عن الصادق عليه السلام، انه كان ذات يوم في الصلوة



[ صفحه 75]



فخر مغشياً عليه فسئل عن ذلك. قال: ما زلت اكر رها حتي سمعت من قائلها. [5] .

قال الشيخ الكبير شهاب الدين: كان لسان جعفر الصادق عليه السلام في ذلك الوقت كشجر موسي عليه السلام عند ندائه منها باني انا الله. [6] و چنين نمايد كه صلوة معراج نيز چنين بوده، چنانچه از روايت علل [7] ظاهر مي شود.

و ببايد دانست كه نيت از اهم وظايف قلبيه است كه صورت كماليه ي عبادات به آن است؛ و نسبت آن به صورت اعمال، نسبت باطن به ظاهر و روح به بدن و قلب به قالب است.

و از اهم وظايف و اشد شرايط آن بر عامه، تخليص آن است. و كمتر نيتي اخلاص حقيقي تواند داشت؛ بلكه خلوص مطلق از اعلي مدارج اولياء كمل است، زيرا كه اخلاص عبارت از تصفيه ي عمل از مطلق شوب غير حق است.

و آن در عبادت عامه، تصفيه از شرك جلي و خفي است، از قبيل ريا و عجب و افتخار: الا لله الدين الخالص. [8] .

و در عبادت خواص، تصفيه ي آن است از شوب طمع و خوف كه در مسلك آنها شرك است.

و در عبادت اصحاب قلوب، عبارت است از تصفيه ي از شوب انانيت و انيت، كه در مسلك اهل معرفت شرك اعظم و كفر اكبر است: «مادر بتها بت نفس شما است». [9] .



[ صفحه 76]



و در عبادت كمل، عبارت است از تصفيه ي آن از شوب رؤيت عبوديت و عبادت، بلكه رؤيت كون؛ چنانچه امام عليه السلام فرمود: «قلب سليم آن است كه ملاقات كند حق را و در آن احدي سواي حق نباشد.»

پس، وقتي سالك الي الله قدم بر فرق حظوظ خود بلكه خود و عالم نهاد و خود را يكسره خالص كرد از رؤيت غير و غيريت و در قلب او جز حق جايگزين نشد و بيت الله را از بتها به دست ولايت خالي كرد و از تصرف شيطان تهي نمود، دين او و عمل او و باطن و ظاهر او براي حق خالص شود. و حق تعالي چنين ديني را براي خود اختيار فرموده: و كل قلب فيه شك او شرك فهو ساقط.