در فرهنگ سياح مي خوانيم: «زكات يعني خلاصه چيزي، پاره اي از مال كه صدقه مي دهند. «زكوة؛ يعني پاكي، تقدس، حرمت، نيكي خيرات و مبرات.» [1] .

اما در اصطلاح دين، زكات را بخشي از مال مي دانيم كه در مواردي با دستور امام معصوم و يا نايب امام خرج مي شود. شايد از آن جهت اين بخشش از مال را زكات مي خوانيم كه سبب پاكي و تقدس باقي مانده مال مي شود. در رساله توضيح المسائل امام(ره) در احكام زكات (مسئله 1853) مي خوانيم: «زكات نه چيز واجب است: اول گندم، دوم جو، سوم خرما، چهارم كشمش، پنجم طلا، ششم نقره، هفتم شتر، هشتم گاو، نهم گوسفند. اگر كسي مالك يكي از اين نه چيز باشد، با شرايطي كه بعداً گفته مي شود بايد مقداري كه معين شده به يكي از مصرف هايي كه دستور داده اند برساند. [2] هم چنين در مورد راه هاي مصرف زكات مي خوانيم: «انسان مي تواند زكات را در هشت مورد استفاده كند. اول فقير و آن كسي است كه مخارج سال خود و عيالاتش را ندارد و كسي كه صنعت يا ملك يا سرمايه اي دارد كه مي تواند مخارج سال خود را بگذراند فقير نيست. دوم مسكين و آن كسي است كه از فقير سخت تر مي گذراند. سوم كسي است كه از طرف امام عليه السلام يا نايب امام مأمور است كه زكات را جمع آوري نمايد و به حساب آن رسيدگي كند و آن را به امام و يا نايب امام يا فقرا برساند. چهارم كافرهايي كه اگر زكات به آن ها بدهند به دين اسلام مايل مي شوند، يا در جنگ به مسلمانان كمك مي كنند. پنجم، خريداري بنده و آزاد كردن آن. ششم بدهكاري كه نمي تواند قرض خود را بدهد. هفتم سبيل الله يعني كاري كه مانند ساختن مسجد منفعت عمومي ديني دارد، يا ساختن پل و اصلاح راه كه نفعش به عموم مسلمانان مي رسد. و آنچه براي اسلام نفع داشته باشد به هر نحو كه باشد. هشتم ابن السبيل يعني مسافري كه در راه سفر درمانده شده.» [3] .

در مسئله 1942 نيز مي خوانيم: «كسي كه زكات مي گيرد بايد شيعه دوازده امامي باشد.» [4] .

اما در مطالعات آيات قرآني و تدبر در آن ها درمي يابيم كه منظور از زكات در قرآن چيزي فراتر از ده يك مال است. زكات در فرهنگ قرآن بخشش است. بخشش لازم و واجب از هر چيز كه داريد: وظيفه و پيمان و عهدي است بر گردن همه مسلمانان كه دست ياري به سوي برادران ديني خود برده اند. زكات در قرآن چيزي فراتر از انفاق مستحب است. رابطه اي بين بندگان خدا براي رضاي خداست. راه حل گشايش مشكلات اجتماعي و پاكيزه شدن درون انسان هاست. براي اثبات اين مدعا به بررسي يك سري از آيات قرآني مي پردازيم.

الف) در تفسير هدايت ذيل آيه «والذين هُم للزكوة و فاعلون» (مؤمنون، آيه 4) مي خوانيم: «زكاتي كه در قرآن و در اين جا ذكر مي شود تنها ده يكي نيست كه مسلمانان بر نه چيز مي دهند... بلكه زكات كامل است و زكات هر چيز بر حسب همان چيز و مناسب با آن است؛ زكات دانش، انتشار و پراكندن آن، زكات مقام، بذل و بخشش و زكات مال، انفاق و زكات تندرستي، فعاليت است در واقع نگرش مؤمنان به زندگي از خشوع و تسليم آنان است و به حق كه در پذيرش دستورات پروردگارشان تجسم و تبلور پذيرفته است. براي آن كه در برابر خدا خاشع و تسليم محض هستند و قوانين او را عمل مي كنند و پروردگار را به وسيله انفاق به نعمت هايي كه داده سپاس مي گذارند زيرا هر نعمتي را از او مي دانند.» [5] .

در اين جا زكات را راهي براي سپاسگزاري از خدا و تجلي خشوع در برابر او و ايمان به او مي داند و به اين طريق زكات را از يك رابطه صرفاً خشك اقتصادي ميان بندگان به رابطه معنوي تبديل مي كند كه همواره مستمر است.

ب) در تفسير ذيل آيه «اَلَّذينَ يُقيمُونَ الصَّلوةَ وَ يُؤْتُونَ الزَّكاةَ وَ هُمْ بِالْآخِرَةِ هُمْ يُوقِنُونَ» (لقمان، آيه4) مي خوانيم: در اين جا زكات، مجرد واجب ديني كه مؤمن انجام مي دهد نيست، بلكه برنامه اي است كه او را به احسان راه مي نمايد و خاستگاه بخشش و انفاق است.

شايد با آن چه در موارد بالا گفتيم اين تصور ايجاد شود كه از ديد قرآن انفاق و زكات يكي است. اين تصور برداشت درستي نيست. قرآن زكات را درجه اي بالاتر از انفاق مستحب مي داند. زكات از ديد قرآن واجب است. وظيفه اي فراتر از انفاق براي هر مسلمان كه بايد هر اندازه كه مي تواند از مال خود به ديگران ببخشد.» [6] براي اثبات اين تفاوت مي توانيم به سوره هايي از قرآن اشاره كنيم كه در آن ها هم دستور به پرداخت زكات شده و هم دستور به نوعي ديگر از بخشش مالي مثل قرض الحسنه (قرض بدون منت و بدون ريا) مانند آيات 55 سوره مائده، 20 سوره مزمل و 177 سوره بقره.

ج) در سوره مائده، آيه 55: اِنَّما وَليُّكُمُ اللهُ وَ رَسُولُهُ وَالَّذينَ امَنُوا الَّذينَ يُقيمُونَ الصَّلوةَ وَ يؤتُونَ الزَّكوةَ وَ هُمْ راكِعُونَ بنا به احاديث بسياري شأن نزول اين آيه، بخشش انگشتري از طرف حضرت علي عليه السلام در ركوع نماز به سائلي مي باشد كه اين آيه تأييدي بر مقام امامت علي عليه السلام دارد. از آن جا كه علي عليه السلام مردي نيست كه با لباس و اموالي كه زكات آن را نداده است به نماز بايستد و با توجه به مقام امامت ايشان نمي توان در اين آيه منظور از زكات را همان زكات واجبي خواند كه در عرف از آن ياد مي كنيم در اين آيه زكات قطعاً به معناي بخشش و انفاق به مستمندان است بايد توجه داشت اين معني زكات معني توسعه يافته اي از همان معني عرفي زكات است. [7] .

در صفحات آينده با در نظر داشتن اين معني از زكات كه «كنايه از هر انفاق واجب و سبب پاك شدن و تزكيه نفس و مال مؤمن است.» [8] به جست و جو در آيات قرآن مي پردازيم تا اين رابطه عظيم معنوي و مادي بندگان خدا با يكديگر را در كنار رابطه بندگان با خدا و در غالب نماز بهتر بشناسيم. [9] .