گفته شد كه مثل نماز، مثل انسان است، همين طور كه انسان روح و كالبد و اعضاء و جوارح دارد، نماز هم روح و كالبد و اعضاء و جوارح دارد. اگر ركوع و سجود و قرائت و تسبيح و تشهد و سلام را جسم و



[ صفحه 225]



كالبد نماز بدانيم، حضور قلب و توجه دروني به حقيقت نماز و به آن كسي كه با او راز و نياز مي كنيم روح نماز است.

در اين جا لازم است كه نمازگزاران را براي تحصيل خشوع و خضوع و توجه بيشتر به خدا و حضور قلب در نماز و ساير عبادات به چند چيز توصيه كنم.

1- نمازگزاران بايد براي به دست آوردن آن چنان معرفتي كه دنيا را در نظر انسان، كوچك و خدا را بزرگ جلوه دهد كوشش و جديت كنند، تا هيچ كار دنيوي نتواند به هنگام نماز و راز و نياز با خدا، آنان را به خود متوجه سازد.

2- نمازگزاران بايد توجه به كارهاي پراكنده و مختلف كه معمولا مانع تمركز حواس است نكنند و آن ها را از خود دور نمايند. هر چند انسان، توفيق پيدا كند كه مشغله هاي پراكنده را كم كند، به حضور قلب در نماز و عبادت هاي خود كمك كرده است.

3- انتخاب محل و مكان نماز و ساير عبادت ها نيز در اين امر، اثر مهمي دارد؛ به همين دليل، نماز خواندن در برابر اشياء و چيزهايي كه ذهن انسان را به خود مشغول مي كند مكروه است.

همچنين نماز خواندن در برابر درهاي باز و محل عبور و مرور مردم و در مقابل آينه و عكس و مانند اين ها مكروه است؛ به همين دليل، مساجد و محل عبادت مسلمانان هر قدر ساده تر و خالي ار زرق و برق و تشريفات باشد بهتر است، چرا كه به حضور قلب كمك مي كند.

4- پرهيز از گناه نيز عامل مؤثري است؛ زيرا گناه، قلب را از خدا دور مي سازد و از حضور قلب مي كاهد و دل و روان انسان را سياه و



[ صفحه 226]



آلوده مي كند.

5- آشنا شدن به معناي نماز و فلسفه و ذكرهاي نماز، خود عامل مؤثر ديگري براي خشوع پيدا كردن و به نماز، روح دادن است.

6- انجام دادن مستحبات نماز و آداب آن، چه در مقدمات و چه در اصل نماز، نيز كمك مؤثري براي پيدا كردن خشوع و خضوع در موقع خواندن نماز است.