افزون بر اين، نمازگزار به هنگام آماده شدن براي نماز، به پيش شرطهايي براي درستي نمازش مي انديشد و به سوي پيش نيازهايي مي رود كه اين ها نيز باعث پاكيزگي و بهداشت جسم و روح و دوري گزيدن او از حق كشي و غذاي حرام و مسكن غصبي و روابط ناسالم اقتصادي و اجتماعي و پرهيز از اشتغال ظالمانه و ويرانگر او مي گردد؟ آيا اين ها، انسان را از قانون شكني آشكار و نهان و



[ صفحه 31]



نگاه ابزاري به مذهب و خدا باز نمي دارد؟

چرا، باز مي دارد، اما هر نماز و نيايشي به اندازه ي روح و جان و مغز و اخلاص همان نماز و نيايش مي پالايد و مي سازد، نه بيشتر؛ اگر از شرايط كامل سرشار بود، اثر پالاينده و سازنده ي آن هم جامع و كامل خواهد شد و نمازگزار آگاه و با معنويت بسان پيامبران و امامان راستين، جز خشنودي خدا و رعايت حقوق مردم نمي بيند و سراسر زندگي اش بوستاني از گل ها و لاله هاي كمال و دنيايي از رايحه و عطر دل انگيز راديها و راستي ها و وفاها و صفاها و بشر دوستي ها و... مي گردد، و يك خار بي مقدار گناه و ستم و خودخواهي هم در مزرعه ي زندگي او نمي رويد، اما اگر نماز و نيايش، از شرايط درست سرشار نبود، در آن صورت اثر پالاينده و سازنده ي آن هم به همان نسبت كاهش مي يابد، و اگر نماز و نيايشي ظاهري و صوري و بدون عرفان و اخلاص و فاقد شرايط بود، اثر پالاينده و سازنده ي آن هم ناچيزتر مي گردد و چنين نمازي نمي تواند نمازگزار را از گناه و زشتي و ستم و حق كشي و شكستن مرز مقررات و نقض حقوق بشر باز دارد. اما شايد بتوان گفت حتي اين نماز هم بي اثر نيست، ما چه مي دانيم، شايد چنين نمازگزاري اگر همين نماز ظاهري را هم نداشت و رو به خدا نمي ايستاد، سياهكارتر و بازيگرتر و سنگدل تر مي شد.

پس به هر حال، نماز و نيايش بي اثر نيست، مگر اينكه از ريشه رياكارانه و سوداگرانه باشد و به ابزار فريب و انحصار و چماق سلطه و سركوب تبديل گردد و بخواهند از آن، كار استبداد و خودكامگي كشند و آن را جاده صاف كن ديكتاتوري و وسيله ي تخدير مردم



[ صفحه 32]



سازند، اين نماز و نيايش است كه ديگر نه تنها اثر پالاينده و سازنده و بيدارگر ندارد كه جز بر دوري چنين نمازگزار و پيشواي نمازي از خدا و منش و اخلاق خداپسندانه نمي افزايد، چرا كه ديگر نمازي در كار نيست.

از پيامبر آورده اند كه در اين مورد فرمود:

«من لم تنهه صلاته عن الفحشاء و المنكر لم يزدد بها من الله الا بعدا؛» [1]

كسي كه نمازش، او را از زشتي و گناه باز ندارد، چنين نمازي جز بر دوري او از خدا نمي افزايد.

در بيان ديگري در نقش تربيتي و اصلاحي نماز فرمود:

«لا صلوة لمن لم يطع الصلوة، و طاعة الصلوة أن ينتهي عن الفحشاء و المنكر؛» [2] .

كسي كه از نماز فرمانبرداري نكند، نماز او در حقيقت نماز درست و خدا پسندانه اي نيست؛ و فرمانبرداري از نماز و نيايش آن است كه نمازگزار از زشتي و گناه دوري جويد و هشدار نماز و ياد خدا را با گوش جان بشنود و با دل بپذيرد.

به بيان ديگر، پيام روايت اين است كه وقتي نماز و نيايش انسان را از گناه و زشتي دور مي سازد كه به آن دل دهد، و پيام انسان ساز آن را بشنود، و كارهايي انجام دهد كه به خدا نزديك گردد؛ اما هنگامي كه نمازگزار از گناه و زشتي دوري نجويد، نماز او داراي وصف و شرايط و



[ صفحه 33]



اثر مورد نظر قرآن نيست، و تنها زماني نماز او اثربخش و مفيد و انسان ساز مي گردد كه از نافرماني خدا توبه كند و خويشتن را از اسارت هوس ها و وسوسه هاي شيطان و ارتباط ناسالم نجات بخشد، و اين كار ممكن است و گاه نماز ظاهري و صوري هم سرانجام چنين اثر تربيتي و اصلاحي را در نمازگزار مي نهد، تا چه رسد به نماز راستين و سرشار از شرايط و آداب معنوي.

در تفسير اين آيه، از «انس بن مالك» آمده است كه جواني از «انصار» نمازهايش را با پيامبر به جماعت مي خواند، اما گاه به زشتي و قانون شكني دست مي يازيد، برخي جريان را به پيامبر گزارش كردند، و آن حضرت ضمن تدبير فرهنگي براي اصلاح او فرمود:

«ان صلوته تنهاه يوما؛» [3] .

سرانجام نماز آن جوان او را به راه درست، راه نموده و از گناه و نافرماني خدا باز مي دارد.

و نيز آورده اند كه:

«قيل لرسول الله ان فلانا يصلي بالنهار و يسرق بالليل؛ فقال ان صلوته لتردعه» [4] .

به پيامبر گزارش گرديد كه يكي از نو مسلمانان روزها نماز مي خواند و در همان حال شبانگاهان دست به سرقت مي زند؛ پيامبر فرمود: نماز او سرانجام وي را از گناه و مرزشكني باز خواهد داشت.



[ صفحه 34]