يكم. قوام نماز مناجات با خداوند است و پيشواز و بدرقه گر آن نيايش و دعاست و بنده ي نمازگزاري كه فقر ذاتي، وصفي و فعلي خويش را مشاهده مي كند، در جان خود جز فيض مولا كه او را از هر سو احاطه كرده است نمي يابد. چنان كه فرشته ي مقرب نيز چنين است.



[ صفحه 178]



دوم. تعقيب، سبب دوام و پيوستگي نماز است، به طوري كه نمازگزار تعقيب خوان، گويا پيوسته در حال نماز است.

سوم. دل مؤمن آينه ي صدق و راستي است. سالك با اين آينه صفات خداوند را كه نزد اوست مي بيند و صفات خود را نيز كه نزد خداوند است مي نگرد.

چهارم. دعا در حال تعقيب مستجاب مي شود، و ترك دعا و مسئلت پس از نماز توهم بي نيازي از خدا را پيش مي آورد.

پنجم. تعقيب، در فضيلت مراتبي دارد، و نمازگزار تا وقتي با طهارت باشد، در حال تعقيب است.

ششم. بالا بردن دستها در حال تكبير، نماد رفعت معنوي به بالا بردن صوري و نيز تمثل ارتفاع حجاب است، و سه مرتبه تكبير گفتن نشانه ي مراحل سه گانه ي توحيد (ذاتي، وصفي و فعلي) است.

هفتم. تسبيحات حضرت فاطمه عليهاالسلام همان ذكر كثير است و شيوه ي اهل بيت عليهم السلام اين بود كه اين ذكر را به فرزندانشان دستور مي دادند.

هشتم. نتيجه بخش ترين چيزي كه در تعقيب نماز به آن سفارش شده، نيايشي است كه بازگشت آن به توحيد و ولايت است.

نهم. مرگ ارادي نيز چون مرگ طبيعي، سبب مشاهده ي نتيجه ي تلاوت آيةالكرسي در تعقيب نماز است.

دهم. اعتراف به امامت اهل بيت عليهم السلام همان بهشت است، و كسي كه به آن اعتراف كند در بهشت است گرچه خود نداند.

يازدهم. هر يك از اذكار الهي زنده، گويا و تسبيح گوست و راز تكويني ذكر، پس از طي مراحل و دگرگوني هايي تا مرحله ي وجود طبيعي نازل و نزديك مي شود و از آنجا به مرتبه ي وجود قراردادي و اعتباري فرود مي آيد.



[ صفحه 179]



دوازدهم. تأثير خارجي ذكر به موجب راز خارجي آن است، نه به اعتبار وجود گفتاري، يا نوشتاري يا مفهوم ذهني آن.

سيزدهم. دانش سودمند تنها راز تكويني است، نه چيزي جز آن و رسول خدا صلي الله عليه و آله و سلم در تعقيب نماز هماره از چهار چيز به خدا پناه مي برد و تنها خواسته ي پيشوايان دين عليهم السلام پس از نماز، ملاقات پروردگار بود.

چهاردهم. تردد (دودلي در كار) از مرحله ي فعل خداوند گرفته مي شود، نه از اوصاف ذاتي خداوند، چه رسد به اصل ذات متعالي او، و تردد خداوند متعال در قبض روح مؤمن، وجه معقول و پذيرفته شده دارد.

پانزدهم. برآوردن نياز نيازمندان در صورتي كه براي خدا باشد، تعقيب به شمار مي آيد.

شانزدهم. سجده ي شكر از لازم ترين سنتها در مراسم تعقيب نماز است و سجده، نمادي از ذلت است چنان كه ركوع، نمادي از عظمت و طواف، تمثلي از فدا كردن جان خويش است.

هفدهم. حضرت موساي كليم عليه السلام خاشع ترين فرد روزگار خود، نزد خداوند متعال بود و گزينش او به پيامبري نيز به همين ملاك (احساس خواري او نزد پروردگار) بود و مسافت كوچ به سوي خداوند متعال نزديك است.

هجدهم. امام معصوم عليه السلام در زمان خود ذليل ترين بندگان نزد خدا بود، از اين رو بلند پايه ترين انسان نزد خداي متعال به شمار مي آيد و علي عليه السلام نخستين كسي است كه پس از پيامبر صلي الله عليه و آله و سلم براي خدا سجده ي شكر بجا آورد.

نوزدهم. تسبيح امام معصوم عليه السلام سبب تسبيح درخت، كلوخ و هم نوايي آنها با امام در تسبيح است، و آنچه در اين تسبيح مؤثر است، همان راز نهاني ذكر است، نه لفظ و نه مفهوم ذهني آن، و دست يازيدن به اين مقام تنها اختصاص به معصوم ندارد.



[ صفحه 180]



بيستم. راه رسيدن به عزت، فروتني است كه با سجود شكل مي گيرد. بسياري از اصحاب و ياران پيشوايان دين عليهم السلام در طولاني كردن سجده به اهل بيت عليهم السلام اقتدا كرده اند.