قوام دروني نماز نجواست؛ زيرا «نمازگزار با پروردگارش مناجات مي كند». [1] از اين رو نماز جز رازگويي نيست. نماز، محفوف به دو نيايش است؛ زيرا نمازگزار با نيايش به استقبال نماز مي رود و با نيايش آن را بدرقه مي كند. پس قبل و بعد نماز جز نيايش نيست و اين از آن روست كه بنده ي كامل همان است كه با مناجات قوام و خو گرفته و جانش با نيايشهاي قبل و بعد نماز درهم آميخته باشد؛ زيرا بنده در ذات خويش جز فيض خدا را كه موجب قوام او شده نمي يابد و مقابل و پشت سر خود را جز عطاي الهي كه بر او مقدم و مؤخر است نمي بيند. پس او خود نيز فيضي است كه عطاي الهي احاطه اش كرده و وجود خاص وي در قالب نمازي كه به نيايش و سؤال پيچيده شده تبلور يافته است.

ريشه ي اين نكته سخن فرشتگان است - همان بندگان محترمي كه در گفتار از خداوند پيشي نمي گيرند، و به فرمان او كار مي كنند، لذا جز معبود خويش را مشاهده نمي كنند - آنان گفته اند: (و ما نتنزل الا بأمر ربك له ما بين أيدينا و ما خلفنا و ما بين ذلك و ما كان ربك نسيا) [2] ؛ ما فرشتگان جز به فرمان پروردگارت فرود نمي آييم، آنچه پيش روي ما و پشت سر ما و هر چه ميان اين دو است، همه به او اختصاص دارد و پروردگارت هرگز فراموشكار نيست. چون اين آيه ي مباركه بر چند امر دلالت دارد:



[ صفحه 157]



يكم. نزول فرشتگان تنها به فرمان خداست كه هرگاه اراده كند، به آن «كن: باش» مي گويد و آن چيز تحقق مي يابد و چون صعود نيز مانند نزول است، صعود فرشتگان نيز جز به فرمان خداوند نيست.

دوم. آن چيزي كه پيش از فرشته است [فيض جود و عطا] و وجود فرشته بر آن توقف دارد، همان [نيز] از خداوند است.

سوم. آنچه كه از فرشته مؤخرو به او ملحق است [فيض جود و عطا] و همان چيزي كه فرشته سبب و مؤثر در آن است - چون به وجود فرشته توقف دارد - آن چيز [نيز] از خداست.

چهارم. هر چه ميان آن مقدم و اين مؤخر واقع شده، يعني خود فرشته كه در ميان آن مقدم و اين مؤخر است، آن نيز از خداوند متعال است. اين امر چهارم جدا دشوار است و جز براي كسي كه صمد بودن خداوند و پوكي و مسخر بودن ما سوي الله را به مشاهده بنشيند، روشن نمي گردد [3] و نيز جز بر كسي كه در اين آيه تدبر نمايد، روشن نمي شود: (أن الله يحول بين المرء و قلبه). [4] چون قلب همان اصلي است كه حقيقت و موجوديت انسان را شكل مي دهد. پس وقتي خدايي كه براي



[ صفحه 158]



وجودش حد و مرزي نيست، بين انسان و خود او حايل شود بدون اين كه با او ممزوج گردد، خارج از انسان نيز هست بدون اين كه از او جدا باشد. [5] البته اين امر مخصوص انسان نيست، بلكه شامل فرشته، افلاك از ذره ريز گرفته تا شي ء بزرگ و سترگ، و از خاك تا ستارگان دور دستي چون ثريا [6] و هر موجود ديگر از جن و انس شامل مي شود. بنابراين، هر چيز ديگر نيز اگر آنچه را فرشتگان ديدند مي ديد، همان جمله اي را مي گفت كه فرشتگان مكرم گفتند كه هر فيض و عطاي سابق و لا حق و ميان اين دو، همه از آن خداوند است و جز «وجه الله» چيزي پايدار نخواهد ماند و فنا و فرسودگي غير خدا آشكار خواهد شد.