عنايت به امر معاد نيز سبب شده خداوند متعال براي معاد گاهي استدلال كند، و زماني بر آن گواه آورد و در مرتبه ي سوم مثال بزند.

اما استدلال بر معاد، هم از آيات فراواني كه دلالت بر قدرت مطلقه در ناحيه ي فاعل (خداوند) دارد، استفاده مي شود، و هم از امكان بازگشت - مانند مرحله ي آغازين كه از هيچ آفريده شد - از ناحيه ي قابل.

گواه آوردن بر معاد نيز از بسياري از آيات استفاده مي شود. اين دسته آيات دلالت



[ صفحه 126]



دارند كه مردن و برانگيخته شدن هم سنگ خواب و بيداري است؛ مانند: (و هو الذي يتوفاكم باليل و يعلم ما جرحتم بالنهار ثم يبعثكم فيه ليقضي أجل مسمي ثم اليه مرجعكم ثم ينبئكم بما كنتم تعملون). [1] .

اما مثال بر معاد، همان است كه قبلا در تأويل سجود گذشت كه انسان از خاك آفريده شده سپس به خاك برمي گردد، دوباره از آن برانگيخته مي شود. بنابراين، نمازگزاري كه در هر ركعت دو مرتبه سجده مي كند، در حقيقت معاد براي او تمثل پيدا مي كند، همان معادي كه «شدن» او به سوي آن است. پس كسي كه به راز نماز پي ببرد، بر مواقف قيامت آگاهي مي يابد و آن را چنان مي بيند كه برپا شده و آتش آن هر كسي را كه از خدا اعراض كند و روبگرداند، به جانب خود فرامي خواند. [2] پس، با جديت هر چه تمام به مجاهدت برمي خيزد و مي كوشد تا آتش دوزخ را فرونشاند، چنان كه از امام زين العابدين عليه السلام رسيده است كه حضرتش در نماز بود و آتش سوزي رخ داد، ايشان هيچ توجهي نكردند تا نماز تمام شد، وقتي به جاي خويش قرار گرفت، گفته شد «ما الذي ألهاك عنها؟ قال: ألهتني عنها النار الكبري». [3] غرض اين كه دو سجده، نمادي از آغاز زندگي و مردن و بازگشت به خاك است؛ پس نيك بينديش تا راز آن را بيابي.



[ صفحه 127]