راز مشترك ركوع و سجود تسليم و فروتن بودن در آستان حضرت معبود است و تفاوت ركوع و سجود در اين است كه سجود، چون فروتر از ركوع است، نماد و تمثل چيزي است كه به خداوند سبحان نزديك تر است، چون بنده هر اندازه به تواضع نزديك تر شود، احتمال رسيدنش به خدا بيشتر مي شود، از اين رو در نصوص فراواني وارد شده «أقرب ما يكون العبد من الله عزوجل و هو ساجد». [1] به گواهي آيه ي پاياني سوره ي علق كه از سوره هايي است كه سجده ي واجب دارد، در اين آيه امر به سجده و تقرب با هم شده است. براي اهميت سجده، مصلا را مسجد ناميده اند (وقتي كه عنوان مسجد به خود بگيرد)، علت نامگذاري جايگاه نماز به مسجد براي اين است كه مهم ترين اجزاي نماز، يعني سجده خاستگاه عروج است. از اين رو خداي سبحان مي فرمايد: (سبحان الذي أسري بعبده ليلا من المسجد الحرام الي المسجد الأقصي الذي باركنا حوله. [2] .



[ صفحه 124]



مسجد اين گونه، مبدأ سير حركت شبانه پيامبر صلي الله عليه و آله و سلم به معراج قرار گرفت كه آغاز آن از «مسجد الاقصي» و پايانش به (ثم دنا فتدلي - فكان قاب قوسين أو أدني) [3] ختم شد، چنان كه مهم ترين چيز مشاهده شده در معراج و تمثل يافته در آن، مناجات بنده و مولا در لباس نمازي بود كه بنده در برابر مولا و به امر و ارشاد او بجا آورد، و از اينجا بود كه نماز، معراج نمازگزاري شد كه با پروردگار خويش به مناجات پرداخت، چنان كه گذشت.

از چيزهايي كه اهميت سجود را بيان مي كند، اين سخن است كه خداوندي كه همه چيز را مي بيند - ولي نه با چشم ظاهر، گرچه او بيناي علي الاطلاق است - در خصوص قيام و سجده براي خداي متعال عنايتي ويژه دارد؛ از اين رو فرموده: (الذي يريك حين تقوم - و تقلبك في الساجدين) [4] ؛ آن كس كه چون به نماز برخيزي تو را مي بيند، و حركت تو را در ميان سجده كنندگان مي نگرد. بي شك در اين كه خداوند سجده را - همچون قيام براي خدا - خاطرنشان ساخته خصوصيتي وجود دارد، مانند اين كه خداوندي كه همه چيز را مي بيند، تصريح كند حالت ويژه اي از حالتهاي بنده را مي نگرد كه او را از مولاي خويش دور مي سازد، درست در برابر حالت ويژه اي كه وي را به مولا نزديك مي كند، چون خدا مي فرمايد: (ألم يعلم بأن الله يري). [5] اين آيه تشويق به لزوم حياي بنده از خداست، كه بالاتر از ترساندن از عقوبت او به آتش دوزخ است.

غرض اين كه خداوند بدون داشتن عضو بينايي، همه چيز را زير نظر دارد، جز اين كه اهتمام به امري كه به آن تشويق كرده و يا از آن بر حذر داشته سبب تصريح به



[ صفحه 125]



اين است كه خداوند آن را مي بيند. و از همين قبيل است تصريح به «قيام» براي خدا همراه با قيام كنندگان و «سجود» براي او همراه با سجده كنندگان؛ زيرا هر يك از قيام و سجود تحت نظر و رؤيت ويژه ي خداوند قرار دارد، چنان كه مفاد آيه ي قبل بود. [6] .