اذان و اجتماع


در بعضي از كشورها صبحگاهان براي تشويق مردم به آماده شدن و رفتن به سر كار خود، شعارهاي كوتاهي از طريق راديو يا تلويزيون بطور مكرّر پخش مي شود تا افراد زودتر از جا برخيزند و به سوي فعاليت روزانه كه اغلب قريب به اتفاق آن فعاليت ها در جهت كسب درآمد و تأمين نيازهاي مادي زندگي است بروند.

طرح و كاربرد اين روش بر مبناي يك اصل روانشناسي است كه وقتي يك موضوع بطور منظم و در شرايط مناسب تكرار شود و به گوش افراد برسد اثر آن نافذتر خواهد بود.

در اسلام قبل از اين كه روانشناسان و علماي اجتماع درباره اين روش تحقيق كنند و به نتيجه برسند، دستور به اداي مكرر شعارهاي كوتاه ولي با معاني گسترده در اذان (و اقامه) فرموده كه محتواي جملات آن و تعمق و تدبر در كلمات، موجب سعادت دنيا و آخرت انسان ها خواهد شد و منحصر به كسب منافع مادي نخواهد بود و ضمن فراموش نكردن جنبه ي مادي زندگي (در حد مشروع) به معنويت هم توّجه خاص شده است. درباره ي اذان مي توان گفت تكرار شعارهاي كوتاه بر طبق فطرت انسان و تأثير آن در روان و روح بشر طراحي شده است. اجتماع گروهي از انسان ها از يك طرف جمع افراد با خصوصيات فردي هر يك است و از طرف ديگر داراي خصوصيات جمعي است كه ماوراي مجموع خصوصيات انفرادي مي باشد و اين خصوصيات در روانشناسي اجتماعي در مقابل روانشناسي فردي مورد بحث قرار مي گيرد [1] .



[ صفحه 64]



بنابراين در بررسي اثرات و پيامدهاي اجتماعي اذان، نكاتي اضافه بر اثـرات فـردي آن مـورد تـوّجـه قرار خواهد گرفت كه تا حدي متفاوت با پي آمدهاي فردي است ولي از آن جدا نمي باشد.

هنگامي كه آواي پر محتواي اذان به دست امواج صوتي سپرده مي شود و در فضاي گسترده اي به گوش انسان ها مي رسد، ابهت و عظمت اسلام در اجتماع طنين انداز مي گردد، و نشان دهند قدرت معنوي و همچنين كثرت مؤمنين به اسلام مي باشد.

وقتي گروهي از مسلمين با شنيدن بانگ اذان بطور جمعي و انفرادي رهسپار عبادتگاه (مسجد) مي شوند هر بيننده اي را ممكن است متأثر سازد و ترغيب به همراهي آنان به سوي مسجد نمايد (تأثير اجتماع روي فرد) و اين عمل گروهي كه منجر به اقامه ي نماز جماعت مي شود اتحاد بين مؤمنين و همدلي و هماهنگي آنان را بيشتر مي كند (تأثير اجتماع روي اجتماع) و اين نكاتي است كه بطور كلي در روانشناسي اجتماعي مورد بحث قرار گرفته است.

درعين حال شركت عده اي در يك حركت هماهنگ و همزمان كه با نداي «الله اكبر» اذان شروع مي شود يك نمايش اجتماعي و تظاهرات (دمونتراسيون) ديني است كه در ساير اديان به اين صورت وجود ندارد و اگر هم در بعضي از قبايل كوچك بدوي و غير متمدن حركات دسته جمعي مذهبي به چشم مي خورد اولاً اين حركات هيچگاه فرهنگ پربار غني همچون اذان و حركت به سوي نماز را در بر ندارد و ثانياً اغلب مبناي خرافي و افسانه اي دارد كه در دنياي متمدن، منسوخ و فراموش شده مي باشد. درحالي كه آواي اذان و حركت به سوي نماز و اداي فريضه بصورت جماعت



[ صفحه 65]



در همه ي جوامع بشري اعم از پيشرفته و غير آن، قابل طرح است كه بسيار جالب و باشكوه و تحسين برانگيز بوده و اهمّيت و جذبه آن بين متمدنين بيشتر مي باشد (نمونه بارز اين مورد در نماز جماعت در مراسم حج تمتع بسيار چشمگير است).

اذان بعنوان فراخوان عمومي به نماز تلقي مي شود كه (نماز) خود عبادتي از طرف مسلمين به درگاه خداوند يكتاي واحد و ايمان به رسالت پيامبري واحد و بر طبق دستورالعمل و كتابي واحد (از نظر متافيزيكي) و رو به سوي نقطه اي واحد (از نظر فيزيكي) يعني قبله (كعبه مسجد الحرام) انجام مي گيرد.

براي هر نمازگزار ممكن است چنين تصويري در ذهن مجسم شود كه در تمام ساعات شبانه روز در سراسر جهان، متناسب با اختلاف افق و ساعات نقاط مختلف دنيا، عده اي از هم كيشان وي رو به سوي يك مركز (خانه خدا) به عبادت مي پردازند و در مقدمه ي اين عبادت نداي ملكوتي اذان در تمام اوقات شبانه روز در جاي جاي كره ي ارض مي تواند طنين انداز باشد. اين تصور خود ممكن است موجب احساس رضايت و افتخار اين مسلمان از مسلمان بودن خود شود و به انجام هر چه بيشتر عبادات و نزديكي به خدا كوشا گردد (تأثير اجتماع روي فرد). ضمناً در چنين شرايطي هر فرد مسلمان در دنياي گسترده روي كره زمين و بين اجتماع ميلياردها انسان خود را تنها نمي يابد و ميليون ها مسلمان ديگر را همراه و همفكر خود به حساب مي آورد كه اين امر به نوبه ي خود باعث تقويت روحيه و ثبات عقيده و پيگيري بيشتر احكام اسلام در بين افراد جامعه مسلمان خواهد شد و پايداري آن ها را در برابر تجاوزات و تعديات دشمنان اسلام و ره پويان كفر و الحاد افزايش خواهد داد.



[ صفحه 66]



علاوه بر اين، احساس وجود اين فصل مشترك با مسلمانان ديگر مألاً باعث همبستگي و اتحاد بين مسلمين خواهد شد و در عين حالي كه همديگر را نمي شناسند و ارتباط مستقيمي با هم ندارند ولي در انديشه ي هر فرد مسلمان مؤمن كه در هر زمان خود را در زمره ي ساير مسلمانان حس مي كند كه در حال عبادت به سوي كعبه واحد هستند، اتحاد و همبستگي او را با ساير هم كيشان راسخ تر مي نمايد.


پاورقي

[1] درباره اين خصوصيات مي توان به كتاب روانشناسي اجتماعي نوشته «اتو كلاين برگ» ترجمه مرحوم دكتر كاردان مراجعه كرد.


بازگشت