جملات اذان را مي توان به سه دسته تقسيم كرد: دسته ي اول شامل سه جمله ي ابتدايي و اضافه كردن جمله «اشهد انّ علياً ولي الله يا حجة الله» كه



[ صفحه 54]



جنبه ي عقيدتي و ايدئولوژيك دارد و بيان كننده ي اصول عقايد يك مسلمان مؤمن و گوينده ي اذان مي باشد و مي توان آن را «عبادت نظري» دانست.

دسته ي دوم سه جمله ي مياني اذان است كه جنبه ي حكمي و تبليغي آن بيشتر است و مؤمنين را تشويق و ترغيب به اعمال و فرايض مورد نظر شريعت مقدس مي نمايد. اين قسمت را مي توان وجه عملي و اجرايي اذان و به عبارت ديگر «عبادت عملي» دانست.

دسته ي سوم تكبير و تهليل مجدد است بدون انتساب مستقيم و ظاهري به گوينده ي اذان، زيرا در قسمت اول (شهادت اول) انتساب به گوينده ي اذان تصريح گرديده است و در اين قسمت فقط اصل عقيده بيان مي شود.

نتيجه: شايد حكمت اين كه شروع اذان اين پيام الهي با دو جمله تكبير و تهليل و كلمه ي «الله» است و خاتمه ي آن هم با اين دو جمله و كلمه ي «الله» مي باشد، اين است كه پيام هايي كه در ساير جملات نهفته اند همگي محاط در وجود و يگانگي «الله» است و ايمان به نبّوت رسول اكرم(ص) و رسل قبل (و در دنباله آن ايمان به ولايت ائمه اطهار (ع)) و كوشش و تشويق به بر پا كردن نماز و شتاب به سوي رستگاري و اعمال نيكو و بهترين آن همگي زير مجموعه ي ايمان به وجود «الله» و توحيد است و هيچ عقيده اي خارج از اين محدوده به سعادت واقعي انسان منتهي نخواهد شد.