درباره ي حذف جمله ي «حي علي خير العمل» از اذان و علت و زمان آن به اختصار مطالبي بيان مي گردد:



[ صفحه 50]



همان طور كه يادآور شد بنابر روايات موثق جملات اذان به وسيله ي وحي از طرف ذات اقدس به پيامبر(ص) رسيده و سپس به اولين اذان گوي اسلام (بلال حبشي) تعليم داده شده است. (شايد بتوان آنراحديث قدسي ناميد)

بنابراين هرگونه تغيير و تبديل در جملات اذان نوعي بدعت محسوب مي شود. گرچه بعضي از علما اهل سنت اين تغيير را به روايتي از پيامبر(ص) مستند مي كنند كه صحت آن مورد ترديد است [1] ولي برعكس، در روايات متعدد و با عبارات گوناگون از طرف ائمه ي معصومين(ع) وجود «حي علي خير العمل» در اذان مورد تأييد و تأكيد قرار گرفته است و حذف آن را نفي و نهي كرده اند. [2] .

علاوه براين، انتساب چنين روايتي (درباره ي حذف حي علي خير العمل و جانشيني: الصلاة خير من النوم) به پيامبر اسلام با نگرش به سيره ي آن حضرت و قياس با ساير احاديثي كه از ايشان مروي است شايد عقلاًَ و منطقاً نيز قابل پذيرش نباشد.

عبارت «حي علي خيرالعمل» از زمان تشريع در اذان وجود داشت (باستناد تاريخ معتبر) و در دوران خلافت ابوبكر و اوايل خلافت عمر هم متداول بود ولي به دستور عمر به عنوان اين كه اگر بهترين عمل، نماز تلقي شود ممكن است مسلمين حاضر به رفتن به جبهه هاي جنگ و شركت در نبردهاي خطرناك نشوند و به جاي آن نماز بخوانند كه خطر كشته شدن را هم ندارد، حذف گرديد [3] .

در اثبات اين كه «حي علي خيرالعمل» به هيچ وجه مانع از واجب مسلّمي كه جهاد باشد نمي گردد به ذكر چند نمونه اكتفا مي شود: نمونه ي بارز،



[ صفحه 51]



شركت مسلمين در غزوات زمان پيامبر(ص) (بعد از هجرت) كه با وجود جمله ي «حي علي خيرالعمل» در اذان، مسلمانان گروه گروه به طور داوطلبانه در ركاب پيامبر (ص) مي جنگيدند و در حين نبرد در وقت نماز اذان گفته مي شد و شامل جمله ي مذكور هم بود و به هيچ وجه اداي اين جمله مانع از شركت مسلمين مؤمن حقيقي (نه منافق) در ابراز شجاعت يا موجب ايجاد تعلل آنان در جنگيدن با كفار نمي شد.

نمونه ي شگفت انگيز و آموزنده ي ديگري كه پيام بخش بسياري از مبارزات حق طلبانه و عدالت خواهانه در دنيا حتي در گروه هاي غير مسلمان مي باشد، قيام حضرت سيد الشهداء امام حسين(ع) عليه زورگويي و فساد و استبداد است [4] ، جالب اين كه در زمان اوج اين نبرد نابرابر در ظهر عاشورا با نداي «الله اكبر» اذان و ادامه ي آن كه «حي علي خير العمل» را هم در بر داشت، امام و يارانش در زير باران تيرهاي دشمن به نماز ايستادند و فرمان «حي علي الصلاة» و «حي علي خيرالعمل» الهي را جامه ي عمل پوشاندند و با وجود تعداد اندك در برابر كثرت دشمن، هيچگونه تزلزلي براي ادامه ي نبرد تا شهادت در آن ها ايجاد نگرديد: در پاسخ به نداي «حي علي خيرالعمل» نماز عشق را در محراب شهادت بر پا داشتند.

نمونه ي ديگري كه نسل حاضر شاهد عيني آن بود؛ رزمندگان مؤمن و معتقد كشور ما در جنگ تحميلي عراق عليه ايران مي باشد. اين جنگجويان و مدافعين داوطلب از روي عشق و علاقه با آرزوي شهادت بدون تزلزل در نيّت خود و با استحكام اراده و ايمان در جبهه هاي جنگ هر روز و شب نداي «حي علي خيرالعمل» را در اذان مي شنيدند و نماز مي گزاردند و ذره اي از



[ صفحه 52]



قصد و عمل جهادي خود كم نمي كردند و آرزوي بسياري از آن ها پيوستن به صف شهدا و پيروي از شهداي كربلا بود ضمن اين كه به راستي «بهترين عمل» را نماز مي دانستند و آنرا در سخت ترين شرايط هم به جا مي آوردند.

از مجموع اين نمونه هاي عملي چنين نتيجه گيري مي شود كه «حي علي خيرالعمل» كه گوياي بهترين عمل يعني فريضه ي نماز مي باشد به هيچ وجه مانع و رادع و جلوگيري كننده اي براي «جهاد» كه آن هم فريضه ي ديگري در جاي خود است نخواهد بود و استدلال كساني كه پيام آن را بازدارنده شركت مسلمين در جهاد تلقي كرده و مي كنند بسيار سست و بي پايه مي باشد كه در عمل هم ثابت شده است.

همانطوري كه اشاره شد جاي تأكيد دارد تا مجدداً يادآور گردد كه عبارت «الصلاة خير من النوم» و اِسناد آن به روايتي از رسول اكرم(ص) علاوه بر اين كه اين گونه روايات سند محكمي ندارد، از جهت منطقي هم با توّجه به روش و سيره ي آن حضرت نمي توان آن را منسوب به آن حضرت دانست. زيرا حضرت پيامبر(ص) كه حتي نماز شب را (علاوه بر فرائض يـوميـه) بـر خود فرض مي دانستند و سخني از روي ميل شخصي و هوس نمي فرمودند (ما ينطق عن الهوي) دور از عقل و منطق به نظر مي رسد كه نماز را بهترين عمل ندانند و نظري غير از اين بدهند (چه نظر شخصي و چه مبتني بر وحي).

علاوه بر اين، جمله «الصلاة خير من النوم» استحكام و جامعيت ساير جملات اذان را ندارد و توّجه به معنا و مفهوم آن هم مؤيد عدم آهنگي و همچنين سبك بودن آن نسبت به ديگر جملات اذان مي باشد.



[ صفحه 53]



اگر بگوييم «الصلاة خير من النوم» بر اين سياق مي توان موارد زياد ديگري را ذكر كرد كه از نظر مفهوم مشابه و هم سنگ آن است مثلاً: «الصلاة خيرٌ من الاكل» يا «الصلاة خير من الشرب» و «الصلاة خير من المشي» «الصلاة خيرٌ من...» كه مي توان كليه ي اعمال عادي و روزانه انسان را در مقايسه با نماز قرار داد كه نماز بهتر از آن ها است.

بنابراين، معنا و مفهوم اين جمله هم جامعيت ساير جملات اذان را ندارد و هم عدم سنخيت آن با ساير جملات بارز است.