گفتم سرشت انسان را خدا، خداوندپرست آفريده. و خداشناسي و خداگرائي فطري است و بشر در طول تاريخ همواره، به دنبال پرستشي و عبادت معبودي بوده است كه مظهر و نمود عيني اين عبادت در اديان الهي در نماز تجلي يافته است. اما اگر بيشتر در اين باره كنكاش كنيم، در مي يابيم كه مسئله نيايش بويژه نماز، مخصوص اديان وحياني نبوده بلكه در اديان غير وحياني هم مطرح بوده است كه چند نمونه از آن را اشاره خواهيم كرد. كاناس در تاريخ اديان خود مي نويسد تبتيان در موقعي كه در دير يا صومعه اي جشن بر پا مي شد، زوار از هر طرف به آنجا مي رفتند؛ هدايائي از جنس و غيره را براي راهبان مي آوردند و در



[ صفحه 150]



آنجا چند روز اقامت كرده و به طواف و نماز و دعا مشغول مي شدند و يا در تاريخ ويلدورانت آمده در تاريخ تمدن خود در مورد عبادت يونان باستان مي نويسد، مؤمنان در جريان عبادت قرباني خود را به مذبحي كه در جلو معبد قرار داشت، مي رساندند و بوسيله قرباني و نماز از خشم خدا ايمني مي يافتند و ياري او را طلب مي كردند، از جمله اديان ايران باستان در زمان پارتها و ساسانيان صابيين و مندابيان هستند. اين قوم خود را صابيي مي ناميدند و در جلگه دشت ميشان كه در مرز ايلام و يا سومر قديم سكونت داشتند. آنوقت نمازي را كه آنها داشتند شبيه نماز مسلمانان بوده است و حتي قبل از نماز وضو گرفتن را لازم مي دانستند و يكي از اساسي ترين آداب و واجبات در دين مندائي قبل از اين كه به نماز بايستند، انجام روشامه يعني وضو است. زيرا هر فرد مندائي بايد در روز سه بار صبح، ظهر، عصر عمل روشامه را انجام دهد. بالاخره در آيين ماني گفته شده است كه در شب و روز چهار نماز را واجب دانسته و نمازگزار بايد با آب روان يا راكد مسح كند و روبه روي آفتاب بايستد و به سجده رود و اوراد مخصوصي را بخواند.

موضوع دوم: جايگاه نماز در اديان وحياني است. از همان روز كه خداوند براي انسان پيامبراني را از جانب خود فرستاد نماز را در زمره يدستورات خويش قرار داد و بهترين تكليف براي بندگي بشر شمرده است از آيات و روايات بخوبي اين موضوع فهميده مي شود كه تمامي انبياء عظام عبادت بزرگ را بجا مي آوردند و مردم را به آن سفارش مي كردند. چنانچه امام صادق (ع) مي فرمايند: «احب الاعمال الي الله الصلاة و هي آخر وصايا الانبياء» جايگاه نماز در آيين زرتشت، زرتشتيان نمازشان، شبيه نماز مسلمانان بوده و همان



[ صفحه 151]



طور در 5 وقت بايد نماز و دعاهاي مخصوصي را بخوانند و نيز مقدماتي را براي مراسم عبادي خود دارند كه بي شباهت به مقدمات نماز در اسلام نمي باشد در كتاب ديانت زرتشي آمده است زرتشتيان هر 24 ساعت را به 5 دوره ياگاه تقسيم مي كنند و آداب مذهبي تابع اين 5 گاه است بر هر زرتشتي واجب است كه در هر 5 دوره ادعيه و مناجات خاصي بخواند. اين ادعيه باستانين و تمجيد او رمز همراه است. سرگرد اورنگ كه خود يك زرتشتي است در كتاب يكتاپرستي ايران باستان مي نويسد شرايطي را براي نماز زرتشتيان است كه شبيه همان مقدمات نماز مسلمانان است. كه من پنج شرط آن را فهرست وار نام مي برم.

1- پاك بودن تن از هرگونه كثافت و نجاست.

2- پاك بودن لباس از هرگونه پليدي كه منظورش مردار نباشد.

3- در برداشتن يك كلاه و لباس مخصوص.

4- پاك بودن جاي نماز از هر گونه پليدي وفساد.

5- محل نماز غصبي نباشد.