نماز در قرآن


حضرت حجةالاسلام والمسلمين جناب آقاي هريسي

مشاور وزير آموزش و پرورش



[ صفحه 39]



بسم الله الرحمن الرحيم

الحمدالله رب العالمين و صلي الله علي محمد و آل محمد

وقتي كه تصميم گرفتم در رابطه با نماز مطالبي را تنظيم كنم و به اين اجلاسيه مقدس تقديم كنم من به ياري خدا در رابطه با قرآن كارهايي انجام مي دهم و با خود گفتم اگر خدا بخواهد مطلبي بنويسم كه به كارم مرتبط باشد. اين بود كه عنوان مقاله ام را نماز در قرآن انتخاب كردم. ولي وقتي كه وارد يك مطالعه دروني شدم؛ ديدم در دريا غرق هستم. لذا تصميم گرفتم كه لااقل جزوه اي بنويسم و ترجمه كنم. خدا مي داند اين كه مي گويم براي مبالغه نيست و يك مقدار كه كار كردم؛ ديدم كه باز چند مسئله پيش مي آيد.

سوره اي در رابطه با نماز است كه در آن سوره نماز عين قرآن است. دو مقدمه هست و بعد از دو مقدمه وارد كل بحث مي شويم. مقدمه اول - ضرورت برنامه ها در انقلاب اسلامي است. در انقلاب اسلامي و نظام اسلامي فعاليت ها و



[ صفحه 40]



برنامه هاي فرهنگي چقدر است؟ و چه نقش و چقدر ضرورت دارد؟ و جايگاه نماز در اين كارها و فعاليت هاي فرهنگي چيست؟ اين مطلب مقدمه اول است. دين و اخلاق و فرهنگ و ارزشهاي معنوي و الهي در نظام و انقلاب ما اساس و زير بنا است. هدف ولايت است. اساسا تفاوت نظام و انقلاب ما با تمام نظام ها و انقلاب هاي جهان در همين نكته نهفته است. بنابراين فعاليتهاي فرهنگي و تربيتي در نظام و جامعه ما بايد از اولويت برخوردار باشد و در رأس همه امور و برنامه ها و برنامه ريزي ها قرار گيرد. اگر خداي نكرده روزي در نظام ما از همين امر مقدس غفلت شود و مورد كم لطفي و كم توجهي قرار گيرد و جامعه از آن فاصله بگيرد، در اين صورت از اسلاميت نظام و انقلاب و آرمان ها و اهداف عاليه آن به همان مقدار فاصله خواهيم گرفت. و اگر بتدريج اين فاصله و انحطاط بيشتر شود، انقلاب اسلامي حقيقت و هويت و اصالت خود را از دست مي دهد. در اين صورت نه يك جامعه ارزشي و اسلامي خواهد بود و نه مي تواند يك نظام و حكومت معمولي و حتي از مصداق حكومت هاي به ظاهر مترقي در جهان مي باشد. زيرا انقلاب و حكومت ما شأن و هويت خاص خود را مي طلبد و با تمام حكومت هاي حاكم در جهان تفاوت اساسي دارد و اگر خصوصيات و ويژگيهاي خود را از دست بدهد. نه اين مي شود و نه آن مي شود! مثل ايل و تبار و چيز پا در هوا و قديمي تبار خواهد بود و تمام اهداف و آرمانهاي آن مدفون خواهد شد. اين است كه بايد در اسلاميت و معنويت جامعه و نظام خود تأكيد داشته باشيم. و جنبه ارزشي و اخلاقي آن را تقويت كنيم و در تعميق و توصيه برنامه ها و فعاليت هاي فرهنگي و تربيتي همه فعاليت و توان امكانات كشورمان را بكار بگيريم.

به همين دليل است كه مسئولان نظام و در رأس همه آنان مقام



[ صفحه 41]



عالي ولايت و رهبري در اين امر مقدس تأكيد مي ورزند. طرح هاي فرهنگي فراواني به عناوين مختلف در كشور ما مطرح مي شود و فعاليتهاي فرهنگي وسيعي به صورت هاي مختلف در جامعه اجرا مي گردد. تا اينجا اهميت فرهنگ در نظام اسلامي ما بود. اما جايگاه نماز در اين فعاليت هاي فرهنگي چيست؟ و نماز اساس و زير بناي همه اين فعاليت ها و برنامه ها و طرحهاي فرهنگي است و مهمتر از همه آنهاست و در رأس همه آنها قرار دارد. بعد از مسئله نماز مسئله قرآن و در فعاليتهاي فرهنگي قرآن بعنوان زير بنا مطرح است و بعد از قرآن در مرتبه سوم هجرت يعني شناخت و مطلب اهل بيت و پيامبر و آشنايي و انتقال اسوه هاي انسانيت در رأس امور قرار دارد. بايد جوانان مان را با اين سه مسئله آشنا كنيم. نماز، قرآن، هجرت. اگر جوانان و جامعه خود را با اين سه چيز آشنا كرديم، نظام و انقلاب ما از هم آفت ها بيمه است. نقش اساسي نماز در فرهنگ جامعه بيشتر در اين دو نكته نهفته است كه اولا نماز عاليترين يار خداست. ياد خدا در تمام لحظات و صحنه هاي زندگي است. به همين جهت هم خاصيت مهاركنندگي و بازدارندگي دارد و هم از خاصيت تحركها و غيره تكامل بخشي برخوردار است و انگيزش است. يعني از بديها و تنازل معنوي باز مي دارد و به نيكها و تكامل معنوي سوق مي دهد و ثانيا نماز يك نوع عقد و قرارداد ديني و ارتباط با خداست. زماني كه ايشان نماز مي خواند، تعاليم ديني و مفاهيم ارزشي و معنوي براي او معنا و مفهوم پيدا مي كند و براي پذيرش آنها آمادگي روحي مي يابد. ولي كسي كه نماز نمي خواند عملا از اين كار دور است. يعني شايد عقيده به دين خدا عقيده داشته و مسلمان باشد. ولي عملا از دين خدا بيگانه است و كسي كه از دين خدا بيگانه باشد؛ مفاهيم ارزشي و مسائل فرهنگي و



[ صفحه 42]



تربيتي براي او مفهوم ندارد و تمام طرحها و برنامه ها و فعاليت هاي معنوي در مورد او بي فايده و نقش برآب است. اين است كه گفتيم مسئله نماز در رأس تمام فعاليتهاي فرهنگي قرار دارد. نماز بايد اساس و پايه تمام برنامه ها و طرحهاي تربيتي باشد. بايد مردم و جوانان را درست نماز خوان كرد و فرهنگ نماز را در ساير فرهنگ ها حاكم ساخت.

من فرهنگ نماز را از نماز جدا مي دانم و در اين رابطه عرض مي دارم، اگر فرهنگ در جامعه حاكم نباشد، اگر در نمازخوان و در جامعه فرهنگ نماز حاكم نباشد و در اين صورت نماز تغيير پيدا نمي كند. فرهنگ نماز خود صادر كننده نماز است. فرهنگ نماز خود توسعه كننده نماز است. اگر نمازخوان بيشتر الگو و نمونه باشد، فرهنگ نماز در جامعه حاكميت پيدا مي كند و توسعه مي دهد.

اگر به مسئله فرهنگ اطمينان داشته باشم به اين نتيجه مي رسيم. فرهنگ نماز از نماز جدا است. بايد براي فرهنگ نماز، طرحي ارائه كرد تا از طريق فرهنگ نماز به نماز برسيم و از نماز هم به فرهنگ نماز. اين دو ملازم هم ديگرند. نماز ما را به فرهنگ نماز مي رساند و فرهنگ نماز ما را به نماز. و بايد عموم مردم، جوانان و نوجوانان را نمازخوان كرد. در جامعه فرهنگ نماز را حاكم ساخت. و نماز و فرهنگ نماز را به صورت فرهنگي در آورد و آنگاه به فعاليت فرهنگي پرداخت و طرحها و برنامه هاي فرهنگي و تربيتي را اجرا نمود.

غير از اين راهي نيست و يا راه آن با تدبيرهاي طولاني است. زيرا جامعه يي كه نماز و فرهنگ نماز در آن حاكميت و عموميت ندارد، برنامه ها، طرحها و فعاليتهاي فرهنگي آن نمي تواند فعاليت و عموميت پيدا كند و ريشه بدواند. چرا كه زير سايه پشتوانه محكم فرهنگ نماز نيست. و در اينجاست كه رمز موفقيت نماز در سايه و نظام اسلامي ما روشن و مبرهن است.



[ صفحه 43]



مقدمه دوم بر اين اساس است، وقتي كه فعاليت هاي فرهنگي درنظام اسلامي مورد نظر است. و اساس و پايه است و در الويت و در رأس همه چيز قرار دارد. وضعيت فعاليت هاي فرهنگي با وضع الان چگونه است؟ در يك بررسي اجمالي به اين امر اشاره اي شده است. در سطور پيش به دو اصل مسلم اشاره كرديم. يكي نقش و ضرورت فعاليت هاي فرهنگي در نظام انقلاب اسلامي. دومي تحرك و دين پروري فعاليت هاي فرهنگي در جامعه ما. كه اين امر مهم مورد تأكيد مقام عالي ولايت و رهبري مورد توجه ويژه مسئولان نظام در برنامه ريزيها و سياست گذاريها است. اعتبارات و نكته هاي خوب و مراتبي براي اين امر اختصاص پيدا مي كند و در اجراي آن مراكز، سازمانها، ارگانها، و نيروهاي زيادي در اين امر مقدس بسيج شده و در سطح كشور هم به اشكال و عناوين مختلف مشغول فعاليت و ارائه خدمات فرهنگي هستند. يعني الحمدلله فعاليت در سه مرحله انجام مي شود. در مرحله رهنمودهاي مقام عالي ولايت، در مقام سياست گذاري، در مقام اجرا، در هر سه مرحله الحمدلله انجام مي شود.

ما همه آنها را دعا مي كنيم و خدا ان شاءالله پاداش دهد. ولي دهها بار ولي...! متأسفانه وسايل و امكانات و نيروها و هزينه ها كه به اين مقدس اختصاص مي يابد در خيلي از موارد استفاده بهينه بعمل نمي آيد و در كل نتيجه مطلوب حاصل نمي گردد و نتايج آن در مقايسه با آنچه از بيرون هزينه فرصت و امكانات كشور سرمايه گذاري مي شود.... سرمايه گذاري در تمام مسائل تنها پول نيست. سرمايه گذاري نيروي انساني است.

ساعاتي كه در ادارات مصروف مي شود. فرصت هاي طلايي يك كشوراز



[ صفحه 44]



دست مي رود و... همه براي ما سرمايه است. و به نحو مطلوب استفاده نمي گردد.

اين در صورتي است كه در يك كشور اسلامي و انقلابي بايد از بهروري از توانها، ظرفيت ها و امكانات چندين برابر بيشتر از اين باشد. و به اين معنا كه از يك نيرو ده برابر استفاده كنيم و چندين برابر بيشتر از حد متوسط باشد و اگر چندين برابر كمتر از اين باشد، از نظر اسلام و انقلاب قابل توجيه نيست. خيلي خسارت جنون باري است و با اهداف و عظمت اسلام و روح اسلام هم خواني و سازگاري ندارد.

ما نبايد عمل گرا و عمل زده باشيم و با فعاليت هاي ظاهري و بيلان عمل هاي ارائه شده خود را سرگرم كنيم. و خوشحال شويم. بلكه بايد نتيجه گرا باشيم و نتايج را با سرمايه گذاري هاي مادي و معنوي مقايسه و ارزيابي كنيم. كه متأسفانه اين ارزيابي نتيجه مطلوبي را نشان نمي دهد و خوشحال كننده نيست و اين خود علل و عواملي دارد و بخشي از آن اين پنج علت است اشاره مي كنم خدا شاهد است. چون من خودم اينها را در آن مسائل و برنامه ريزي ها و جلسات و غيره و در خيلي جلسه ها شركت كه كردم. لمس كردم كه الان مي گويم و اينها را در چند جمله آوردم اين حقيقت تلخ در چند جمله بيان شدني نيست. هركدام از آن به جزوه اي نيازمند است.

من اشاره مي كنم و نياز دارد كه گفته شود ولي گفتن آن نياز به وقت دارد. اولا برنامه ها و فعاليت هاي فرهنگي در كشور ما به نوعي بي نظمي و پراكندگي مبتلاست و ارزشهاي علمي و اصولي از يك نظام صحيح و مترقي پيروي نمي كند. ثانيا در بعضي از موارد كار در دست افراد صحيح و افراد خبره و داراي شرايط و كاردان نيست و ثالثا شوراها در اختصاص سياستگذاري و نظارت



[ صفحه 45]



عينيت تلاش و كوشش اعضاء بيشتر جنبه تشريفاتي پيدا كرده و حال اگر بخواهيم در جلسات بنشينم. همه ي وقتم تمام است. رابعا هزينه هاي تخصصي و يا جمعي با هزينه هاي تخصصي اين است كه دولت براي برنامه هاي هدفگير يك هزينه هايي مي گذارد. اما هزينه هاي تخصصي و جمعي.

هزينه تخصصي اين است دولت براي فعاليت هاي فرهنگي به يك هزينه هايي نياز دارد. اما هزينه هاي جمعي اين است كه مراكز فرهنگي درآمد دارند و حتي به خريد و فروش و كارهاي زشت اقتصادي وارد مي شوند. از آنجا گناه مي كنند كه عمل به جاي عمل واجب مستحب انجام مي دهند. هزينه هاي، تخصصي و يا جنبي براي برنامه هاي فرهنگي و مخصوصا براي طرحهاي غير متمركز، مانند: طرحهاي مخابراتي و فرهنگي، امر به معروف و نهي ازمنكر، تعليم فرهنگ عمومي كشور، جوانان و امثال آن در ميان ده ها ارگان و يا سازمان مانند گوشت قرباني تقسيم مي شود و هر يك از آنها مي كوشند از آن گوشت قرباني سهم بيشتري نصيبشان شود. گرچه بعضي از آنها خدمات نسبتا خوب و مفيدي را ارائه مي دهند. ولي در كل مخصوصا در بعضي از موارد نسبت به عظمت و اهميت امر حجم بالاي فعاليت ها و سرمايه گذاري ها نتايج آن در حد نادر و بسيار ناچيز است و در عين حال گزارشها و بيلان عمل ها كليدي بسيار بالاست. تا صف ها بطور تصاعدي افزايش پيدا كند. متأسفانه كسي و يا مرجعي وجود ندارد.

كه براين امر مهم نظارت نموده و شيوه عملكرد و كارآن ها را ارزيابي و نظارت نمايد.

و نحوه هزينه ها را كنترل و بررسي نمايد. خامسا كوتاهي در جلب اعتماد



[ صفحه 46]



مردم و جوانان تأثير برنامه ها و فعاليت هاي فرهنگي نسبت به قداست نظام و مسئولين تنزل مي بخشد. براي اينكه اساس پيشرفت برنامه هاي فرهنگي ما اعتماد مردم جوانان ما به نظام مقدس اسلامي و مسئولين كار است و اگر اين اعتماد ادامه يابد و قداست محفوظ بشود. برنامه هاي فرهنگي تأثير خود را از دست نمي دهد. براي اين عوامل عللي وجود دارد. كه بررسي آن در اين مقال نمي گنجد.

خوشبختانه ستاد اقامه نماز در كشور ما بسيار مؤثر و بابركت بوده و حركت مثبت و ملموسي را يادآور مي شود. فضاي مقدس كشورمان را با حال و هواي نماز عطرآگين نموده و شور و شوق عبادت و پرستش الهي را در دل جوانانمان برانگيخته است و اين فريضه مقدس را در نظام اسلاميمان زنده ساخته بطوريكه اين امر مقدس به سمت همگاني شدن پيش مي رود. اجلاس هايي كه برگزار نموده هر كدام آثار و بركات جاودانه اي خود به يادگار گذاشته است. مقالات و جزوات مختلف و مفيدي را درباره نماز ارائه نموده است. ولي يك ضعف و كمبودي احساس مي شود كه با رفع آن ستاد اقامه نماز كاملتر و موفق تر خواهد بود و آن اين كه جزوات ساده در مورد نماز كه شور و شوق جوانان را به نماز برانگيزد و اشتهاي آن ها را بر اين غذاي معنوي شدت مي بخشد. بسيار خوب و ضروري است. ولي كافي نيست. زيرا نماز يك حقيقت علمي، فلسفي، و عرفاني است. نماز مسائل فراوان و مباحث علمي و تحقيقي و وسيع و گسترده اي دارد.

من به كتاب جواهرالكلام نگاهي كردم. ديدم. حدود سه هزار مسئله فرعي در رابطه با نماز مطرح كرده در صورتي كه اين فقط مباحث فقهي آن است. اگر مسائل سياسي و اخلاقي و عرفاني و همه اينها را كه شما جمع آوري كنيد،

[ صفحه 47]



خواهيد ديد كه از ده هزار مسئله در رابطه با نماز بحث شده است. نماز در اسلام و منابع اسلامي و در قرآن و فقه و حديث بيش از هر چيز ديگر مطرح شده است. اين امر مورد بحث و بررسي قرار گرفته است. اگر تمام مباحث مربوط به نماز در يك جا جمع آوري گردد. دائرة المعارف قطوري را تشكيل خواهد داد نماز تنها حرف و شعار نيست. كه فقط آن را تعريف كنيم و بگوئيم نماز خوب است. نماز بخوانيد. نماز بايد ريشه دار باشد. از درون برخيزد و در جامعه منتشر شود. نور بايد از درون برخيزد و نماز بايد بصورت علمي و تحقيقي در جامعه مطرح گردد و در دانشگاهها به عنوان واحدهاي درسي، پروژه هاي تحقيقاتي و پايان نامه ها جايگاه خاص خود را پيدا كند. تا شناخت علمي نسبت به نماز در ميان مردم و جوانان حاصل شود و آشنايي با نماز از مرحله شعر و شعار به مرحله علم و شعور تكامل پيدا كند و عميق و ريشه دار گردد. اشتهاي جوي و زودگذر به اشتهاي دائمي و ثابت تبديل شود و نماز ابهت و عظمت علمي در اذهان پيدا كند تا با وزيدن باد مخالف و تغيير شرايط به سستي و تزلزل نگرايد و به اين نكته نيز بايد توجه كرد كه مباحث علمي و تحقيقي خاص حوزه هاي علميه و دانشگاهها نيست. بلكه بايد مباحث علمي را در سطح عموم طوري مطرح كرد كه همگان از آن بهره جويند و شناخت علمي و ريشه دار از مسائل پيدا نمايند. به همين منظور از فرصت پنجمين اجلاس نماز استفاده نموده تا يك بحث علمي را در مورد نماز تحت عنوان نماز در قرآن آغاز كنيم و فتح باب يا تداومي براي طرح مباحث علمي در سطح عموم باشد. و اين بحث در دو بخش انجام مي شود، بخش اول - كليات يعني مباحث كلي نماز كه حدود 14 فصل است كه مي خواستم خلاصه آن فصلها را كه واقعا بحث هاي تحقيقاتي در قرآن است به



[ صفحه 48]



عرض برسانم كه ضيق وقت اجازه نمي دهد. پس بخش اول كليات است. يعني مباحث كلي نماز در قرآن

بخش دوم - تفسير آيات نماز در قرآن است. حدود 1144 مورد آن را پيدا كردم صد آيه خاص صريح قرآن است. و بقيه هم به عناوين مختلف. اين قسمت از تفسير آيات نماز در قرآن كه در بخش دوم كتاب خواهد آمد. و استفاده و نكات آموزنده و مباحث درسهاي نهفته در آن بعنوان هديه به پنجمين اجلاس نماز و نمازگزاران و ياران قرآن و عاشقان نماز و قرآن اهدا و تقديم كنم.

والسلام عليكم و رحمة الله و بركاته



[ صفحه 49]




بازگشت