روايات از عبدالله بن عمر مختلف است؛ در بعضي از آنها آمده است كه او همواره به «حي علي خير العمل» اذان مي گفت؛ و در بعضي ديگر آمده است كه او گاهي يا تنها هنگام سفر به آن اذان مي گفت: ما در كتاب «وضوء النبي» - در بحث روائي - راز اين اختلاف در نقل روايت ها را روشن ساختيم، و توضيح بيشتر در جاي مناسب خود خواهد آمد.

آثاري كه دلالت دارند ابن عمر پيوسته در اذان «حي علي خير العمل» مي گفت، چنين است:



[ صفحه 239]



الف) از محمد بن سيرين از ابن عمر نقل شده كه، او در اذانش «حي علي خير العمل» مي گفت. [1] .

ب) در مصنف عبدالرزاق، از معمر، از يحيي بن ابي كثير، از مردي [يك شخصي] نقل شده كه: ابن عمر هنگامي كه در اذان به «حي علي الفلاح» مي رسيد [پس از آن] مي گفت: «حي علي خير العمل»، و سپس مي گفت: «الله اكبر، الله اكبر، لا اله الا الله». [2] .

ج) از زيد بن محمد، از نافع نقل شده كه، ابن عمر هنگامي كه اذان مي داد مي گفت: «حي علي خير العمل». [3] .

د) از ابن عون، از نافع نقل شده كه گفت: ابن عمر هنگامي كه اذان مي داد، مي گفت: «حي علي خير العمل»، اين حديث را المؤيد بالله روايت كرده است. [4] .

حافظ محمد بن ابراهيم وزير مي گويد: ابن حزم در كتاب «الاجماع» از ابن عمر روايت كرده كه در اذانش مي گفت: «حي علي خير العمل». [5] .

سپس مي گويد: اين دو سند را در «حي علي خير العمل» بررسي كردم، آن دو را، تا ابن عمر و زين العابدين، صحيح يافتم. [6] .



[ صفحه 240]



سخناني كه به اذان ابن عمر به «حي علي خير العمل» در بعضي زمان ها اشاره دارد موارد زير است:

الف) مالك بن انس به نقل از نافع مي گويد: ابن عمر بعضي وقت ها هنگامي كه «حي علي الفلاح» مي گفت، در پي آن مي گفت: «حي علي خير العمل». [7] .

ب) ليث بن سعد از نافع نقل مي كند كه: ابن عمر در سفرش اذان نمي داد، و مي گفت: «حي علي الفلاح» و گاهي: «حي علي خير العمل». محمد بن سيرين از ابن عمر روايت كرده كه وي در اذانش اين را مي گفت؛ و نيز نسير بن ذعلوق از ابن عمر روايت كرده كه، وي در سفر اين جمله را مي گفت. [8] .

ج) از ليث بن سعد از نافع نقل شده كه گفت: چه بسا ابن عمر در اذانش «حي علي خير العمل» را مي افزود. [9] نيز اين سخن را عطا از ابن عمر نقل كرده است [10] .

د) عبدالرزاق از ابن جريح از نافع از ابن عمر نقل كرده كه وي در نماز در سفر، دو بار اقامه مي گفت؛ يا سه بار مي گفت: «حي علي الصلاة؛ حي علي الصلاة؛ حي علي خير العمل». [11] .

ابن حزم مي گويد: كسي كه مثل اين سخن را از صاحب مي گويد- مثل اين اجتهاد به رأي گفته نمي شود - لازم است اين قول ابن عمر را بگيرد، چه آن با سند بسيار صحيح از او ثابت است. [12] .

حافظ زين الدين عراقي از امام علاءالدين مغلطاي در كتاب «التلويح شرح الجامع الصحيح» چنين روايت مي كند: ابن حزم آورده كه اين روايت صحيح است از عبدالله



[ صفحه 241]



بن عمر و ابي امامة بن سهل بن حنيف كه آن دو در اذانشان مي گفتند: «حي علي خير العمل»؛ و مغلطاي مي گويد: علي بن حسين آن را [در اذان] مي گفت. [13] .

محقق جلال مي گويد: ابن دقيق عيد و غير او [اين حديث را] درست دانسته اند كه، ابن عمر و علي بن حسين، بر اذان به «حي علي خير العمل» ثابت ماندند تا درگذشتند [14] .

در «المختصر» از شرح ابن دقيق عيد بر «العمده» آمده است: به سند صحيح [اين سخن] درست است كه، زين العابدين و عبدالله بن عمر به «حي علي خير العمل» اذان گفتند تا از دنيا رفتند. [15] .

اكنون به جاست بعضي از طرقي را كه حافظ علوي در كتابش - الأذان بحي علي خير العمل - از عبدالله بن عمر بن خطاب آورده، باز گوييم.