اين دو حديث چنين اند:

الف) حديثي كه طبراني و بيهقي با اسنادشان از عبدالرحمان بن سعد قرظ نقل مي كنند، و در آن آمده كه: بلال در اذان صبح، «حي علي خير العمل» مي گفت، پيامبر از او خواست كه به جاي آن «الصلاة خير من النوم» بگويد. اين روايت مخالف روايت حافظ علوي از طريق مسلم بن حجاج است كه زيادي اخير را ندارد. ب) حديث ابومحذوره كه محل اختلاف است؛ در آنچه رجال صحاح و سنن روايت كرده اند جمله «حي علي خير العمل» نيست، اما در نقل حافظ علوي و احمد بن محمد بن سري آمده است كه: ابو محذوره در اذان «حي علي خير العمل» را مي گفت؛ و اين نقل با احاديث اهل بيت و اجماع عترت هماهنگ مي باشد.

كتاب هاي حديث و تاريخ نام هاي چهار نفر را كه در عهد پيامبر اذان گفتند آورده اند:

1- بلال بن رباح حبشي

2- ابومحذوره قرشي

3- عبدالله بن ام مكتوم

4- سعد قرظ

ابو محذوره پس از سال هشت هجري اذان داد [1] ، و گفته اند بعد از فتح مكه [2] ؛ و از سعد قرظ نقل شده كه او در [مسجد] قبا اذان مي گفت. [3] .

چه بسا روايات اذان در مذاهب چهارگانه اهل سنت و اختلاف در فصل ها و اعداد آن - افزون بر آنچه از عبدالله بن زيد بن ثعلبه بن عبد ربه نقل شده - به اختلاف عمل اين چهار صحابه در اذان برگردد يا ناشي از اختلاف نقل از آنها باشد.

در احاديث، اختلاف امر شايعي است. گاه از يك صحابي دو روايت مختلف نقل



[ صفحه 202]



مي شود؛ به عنوان مثال: چهار تكبير در اول اذان و دو تكبير، هر دو از عبدالله بن زيد روايت شده، تثويب و عدم آن [هر دو] به نقل از ابومحذوره آمده است، و خبر ترجيع [4] به ابو محذوره اختصاص دارد نه ديگر مؤذنان.

حال با اينكه همه كارشان را به صحابه نسبت مي دهند، سبب اين اختلافات چيست؟

«نظر مالك و شافعي اين است كه اذان دو تا دو تا، و اقامه يكي يكي مي باشد، جز اينكه شافعي به چهار (الله اكبر) در اول اذان قائل است و آن را از عبدالله بن زيد و ابومحذوره - به طور محفوظ - روايت مي كند، و اين زيادي پذيرفته شده و در مكه و پيروانشان از اهل حجاز عمل شده است.

ليكن مالك و اصحابش به دوبار تكبير نظر داده اند، و آن را به وجوه صحيحي از اذان ابو محذوره و عبدالله بن زيد، روايت كرده اند، و عمل آل سعد قرظ مدينه بر آن است». [5] .

مالك [6] و شافعي [7] بر ترجيع در اذان متفق اند؛ ليكن حنابله [8] و احناف [9] گفته اند: در اذان ترجيع [درست] نيست، و استناد هر يك از آنها روايت بعضي از صحابه است!!

اثرم مي گويد: شنيدم از اباعبدالله (احمد بن حنبل) سؤال شد كه به كدام اذان گرايش دارد؟ پاسخ داد: به اذان بلال... پرسيدند: آيا چنين نيست كه حديث ابو محذوره پس از حديث عبدالله بن زيد است؛ زيرا حديث او بعد از فتح مكه مي باشد؟



[ صفحه 203]



گفت: مگر پيامبر، پس از بازگشت به مدينه بلال را بر اذان عبدالله بن زيد استوار نساخت. [10] .

آري، با وجود اختلاف ها، عمل صحابي [نزد اهل سنت] حجت است؛ ليكن مي توان پرسيد كه آيا اين اختلاف در زمان صحابي به وجود آمده يا از ساخته هاي متأخران است؟ و بستر تشريع اختلاف اين احاديث چيست؟ كساني كه در سلسله سند آنهايند چه جايگاهي دارند؟

از آنجا كه به نظر ما بررسي اين امور ضرورت دارد، نگاهي مي اندازيم بر رجال حديث بلال و ابو محذوره.

در طريق طبراني و بيهقي ادعا شده كه پيامبر صلي الله عليه و آله به بلال فرمود: به جاي «حي علي خير العمل»، «الصلاة خير من النوم» بگذار، با اينكه اين جمله در طريق حافظ علوي وجود ندارد.

در روايت ابو محذوره آمده است: در آخر آن «الصلاة خير من النوم» را قرار ده، و اين عبارت نيز در طريق حافظ علوي نيست.

حال، كدام نقل را مي توان درست دانست؟!