ثابت بودن جزئيت «حي علي خير العمل» در اذان، در عهد پيامبر، از امور مسلم و ترديدناپذير مي باشد، زيرا افزون بر وجود آن در احاديث شيعه ي دوازده امامي، و روايات زيديه و اسماعيليه، اهل سنت نيز به طرق خود آن را روايت كرده و آورده اند كه، بلال در اذان صبح آن را مي آورد؛ بلكه گروه بسياري از صحابه به آن اذان مي گفتند.

از امامان چهارگانه اهل سنت حكايت شده كه، به «حي علي خير العمل» در اذان قائل اند؛ ليكن ادعاشان اين است كه پيامبر به بلال دستور داد كه آن را از اذان حذف كند و به جاي آن جمله «الصلاة خير من النوم» را بگذارد. از اين سخن روشن مي شود كه آنان شرعيت آن را، در آغاز امر اذان، انكار نمي كنند، ليكن به نسخ آن قائل اند. حال بايد ديد ناسخ چيست؟ و چرا از اذان تنها اين جمله نسخ شد؟

شايان ذكر است كه در اين مسئله اهل سنت دو گروه اند: بعضي از آنها ناسخ را سخن پيامبر صلي الله عليه و آله مي دانند كه به بلال فرمود: «اجعل مكانها الصلاة خير من النوم» [1] - به



[ صفحه 196]



جاي «حي علي خير العمل»، «الصلاة خير من النوم» قرار ده - و گروه ديگر از اهل سنت در بيان ناسخ ناگزير از سكوت شده اند، زيرا رواياتي كه ناسخ را بيان مي دارد ضعيف مي باشد و بر مقصود دلالت نمي كند، بلكه اين روايات از نظر سند و دلالت نيازمند بررسي هاي علمي است، كه در جاي مناسب بيان آن لازم است.

سيد مرتضي در انتصار مي گويد:

عامه روايت كرده اند كه در برهه اي از زمان پيامبر، «حي علي خير العمل» در اذان گفته مي شد و ادعا شده كه [بعد] اين [ندا از اذان] نسخ و برداشته شد،كسي كه ادعاي نسخ مي كند بايد دليل آورد، و حال آنكه [در اين زمينه، مدعي] دليل نمي يابد. [2] .

ابن عربي در «الفتوحات المكيه» مي گويد:

... و اما كساني كه در اذان، «حي علي خير العمل» را افزوده اند، اگر اين كار در زمان پيامبر صورت گرفته - چنانچه روايت شده كه در جنگ خندق اين ندا بيان شد، زماني كه مردم خندق مي كندند، و وقت نماز رسيد، كه بر اساس حديث بهترين چيزي است كه وضع شده، منادي اهل خندق را ندا داد: «حي علي خير العمل» - كسي كه آن را جزء اذان قرار داده، كار خطا و نادرستي نكرده است، بلكه اگر حديث [جنگ خندق] صحيح باشد، پيروي از پيامبر كرده است، يا سنت نيكي را بنا نهاده است. [3] .

در «الروض النضير» به نقل از كتاب السنام چنين آمده است:



[ صفحه 197]



صحيح اين است كه بگوييم اذان به «حي علي خير العمل» تشريع شده، زيرا در روز خندق اين اتفاق در اذان رخ داد، و نيز بدين جهت كه «حي علي خير العمل» فراخوان به نماز است كه پيامبر صلي الله عليه و آله فرمود: «بهترين اعمال شما نماز است» [4] ؛ چنانچه احاديث ديگر، مي رساند كه مؤذنان پيامبر و كسان ديگر از صحابه پيامبر تا زنده بودند، پيوسته به «حي علي خير العمل» اذان مي گفتند. [5] .

بنابراين شيعه و سني بر ثبوت حكم «حي علي خير العمل» در صدر اسلام متفق اند و در اينكه اين جمله در آغاز تشريع اذان، جزء آن بوده است اختلافي ندارند؛ ليكن اهل سنت به تنهايي ادعاي نسخ كرده اند، و اين سخن در دوره هاي بعد - به انگيزه هايي كه ذكر خواهد شد - تثبيت شد.

اين امر اشاره دارد كه شرعيت و جزئيت «حي علي خير العمل» از زمان پيامبر نزد هر دو فرقه ثابت بوده است، و افزون بر اين، شيعه اماميه و زيديه و اسماعيليه، طرق خاص و صحيحي در ثبوت شرعيت و جزئيت آن دارند، و همه بر ثبوت آن در عهد پيامبر، و نسخ نشدن آن - در زمان حيات پيامبر - تأكيد مي ورزند، و نقل مي كنند كه: «پيامبر بلال را امر كرد كه به آن [حي علي خير العمل] اذان گويد: و بلال پيوسته به آن اذان گفت تا پيامبر از دنيا رفت». [6] .

و اين حديث آشكارا دلالت دارد كه «حي علي خير العمل» نسخ نشد، و تا پيامبر زنده بود جزء اذان بود.



[ صفحه 198]



مؤيد اين حديث بلال، روايتي است كه حافظ علوي زيدي [7] با اسناد به



[ صفحه 199]



ابومحذوره نقل مي كند كه پيامبر اذان را به او آموخت؛ و «حي علي خير العمل» در آن اذان بود. [8] .

پيداست كه ابومحذوره - بر حسب آنچه مي گويند - در آخر سال هشتم هجري، پس از بازگشت از حنين [9] ، اذان را از پيامبر آموخت، و معناي آن، ثبوت «حي علي خير العمل» و شرعيت آن تا اين تاريخ مي باشد، و پيامبر دستور نداد كه به جاي آن «الصلاة خير من النوم» گفته شود.

افزون بر اين، روايت حافظ علوي از بلال، زيادتي را كه طبراني و بيهقي [در ذيل آن] آورده اند، نفي مي كند؛ زيرا حافظ علوي مي گويد:

براي ما حديث كرد: محمد بن اسحاق مقري خزاز، [گفت] به ما خبر داد ابوزرعه احمد بن حسين رازي، [گفت:] براي ما حديث كرد ابوبكر بن تومردا، [گفت:] به ما خبر داد مسلم بن حجاج، [گفت:] براي ما حديث كرد ابراهيم بن



[ صفحه 200]



محمد بن عرعره، [گفت:] براي ما حديث كرد معن بن عيسي، [گفت:] براي ما حديث كرد عبدالرحمان بن سعد مؤذن، از محمد بن عمار بن حفص بن عمر، از جدش حفص بن عمر بن سعد كه گفت: بلال در اذان صبح به «حي علي خير العمل» اذان مي داد. [10] .

طبراني و بيهقي [11] همين حديث را از طريق يعقوب بن حميد، از عبدالرحمان بن سعد (مؤذن)، از عبدالله بن محمد و عمر و عمار - فرزندان حفص - از پدرانشان از اجدادشان، از بلال روايت مي كند كه: او صبح ندا مي داد، پس مي گفت: «حي علي خير العمل».

در اين نقل، حديث زياده اي اين چنين دارد:

پيامبر به بلال امر كرد كه «حي علي خير العمل» را ترك كند و به جاي آن «الصلاة خير من النوم» را قرار دهد.

با تأمل و ژرف انديشي در روايت معن بن عيسي، از عبدالرحمان بن سعد - كه حافظ علوي آن را آورده - مي توان دريافت كه روايت يعقوب بن حميد، كه طبراني و بيهقي آن را آورده اند، به اتفاق همه، موثق تر است؛ زيرا معن بن عيسي و ديگر رجال سند، ثقه و مورد اعتمادند.

در اينجا شايسته است رجال هر دو سند و آنچه را از بلال و ابو محذوره روايت كرده اند، به تفصيل بررسي شود و اختلاف نقل آن دو روشن گردد تا ملابسات اين گونه امور را در شريعت و احكام بشناسيم.



[ صفحه 201]