1 - مرحله ي قبل از بلوغ: يعني سني كه در آن پسر هنوز به مرحله ي احتلام نرسيده و دختر هنوز قاعده نشده است و اين سن غير از سن بلوغ شرعي براي پسران و دختران است.

2 - مرحله ي بلوغ و شكوفايي آن: يعني سني كه در آن پسر و دختر به احتلام و قاعدگي رسيده اند و در مرحله ي تثبيت، شكوفائي و كمال آن قرار دارند كه چنين مرحله اي در هيچ جاي جهان سن معين و قطعي ندارد و در افراد مختلف و جوامع گوناگون متفاوت است.

3 - مرحله ي پس از بلوغ: كه تا سن 18 را دربرمي گيرد و در آن پسر و دختر، مرد يا زن كاملي شده اند و قادر به زاد و ولد هستند.

در بيان مسأله ي بلوغ، ذكر نكاتي ضروري است كه از جمله ي آنها عبارتند از:

الف) بلوغ شرعي براي دختران مسلمان پس از گذشت 9 سال و ورود به دهمين سال از سن قمري خويش است؛ اگر چه به مرحله ي قاعدگي نرسيده باشند (كه معمولاً بيش از 99 درصد دختران به قاعدگي نمي رسند).

ب) بلوغ شرعي براي پسران به دو صورت زير مي تواند باشد:

- احتلام، بدين معني كه اگر پسري در 14 سالگي و يا زودتر محتلم



[ صفحه 29]



شود از همان سن به تكليف شرعي رسيده است و بايد واجبات را رعايت كند (البته مراجع معظم تقليد در رساله هاي عمليه درآمدن مو در زير بغل و زهار را نيز شرط دانسته اند كه اين امر ممكن است چند ماه قبل از احتلام باشد).

- گذشت 15 سال قمري و ورود در سن 16، اگر چه به مرحله ي احتلام نرسيده باشد و در آن صورت تكليف شرعي بر عهده ي او است و بايد واجبات را رعايت كند. اين مسئله اي است كه فقيهان بر آن اتفاق رأي دارند.

ج) در مرحله ي قبل از بلوغ، فرزند ما در حكم كودك است و مسأله ي نماز براي او امري الزامي است نه وجوبي و در مرحله ي بلوغ و پس از آن، حكم نماز بر وي واجب است و بايد تعاليم مذهبي را رعايت كند و اين امر مورد اجماع همه فقيهان است. اسلام، او را فردي مسؤول مي شناسد كه همه ي حدود، قواعد، احكام، ديانت و... بر او بار است.

در همه حال زمينه سازي براي نماز مربوط به دوران قبل از بلوغ و حتي مرحله ي كودكي است. اگر والدين از حدود 3 سالگي، فرزند خود را به نماز تشويق كنند و او را با خود به نماز وادارند، در سنين پس از آن مشكلي نخواهند داشت.