اساس بحث ما اين است كه آيا اوامر و نواهي الهي شامل كودكان و نابالغان هم مي شود يا نه؟ آيا به آنها كه هنوز به سن بلوغ نرسيده اند مي توان امر و نهي شرعي داشت؟ در پاسخ اين سؤال بايد گفت: نظر فقها در اين



[ صفحه 27]



مسأله متفاوت است. در مورد اينكه دستور تكليفي براي كودكان همانند آن چيزي نيست كه درباره ي افراد بالغ مطرح است، شكي و اختلافي بين فقها وجود ندارد. به فرموده ي امام علي عليه السلام:

«ان القلم يُرفَعُ عن ثلاثةٍ»: حكم خدا و كيفر و حسابرسي از سه گروه برداشته شده:

-«عَنِ الْصَبِي حَتي يَحْتَلمَ»: از كودك تا وقتي كه او به مرحله احتلام رسد.

- «وَعَنِ الْمَجْنونِ حَتَي يفيقَ»: از ديوانه تا وقتي كه سر عقل آيد.

- «وَعَن النائمِ حتي يَسْتَيْقظَ»: از فرد خوابيده تا وقتي كه بيدار شود.

بر اين اساس اوامر و نواهي (از واجب و حرام) منوط به حصول بلوغ است. قبل از رسيدن به آن مرحله، شرعاً چيزي بر كودك واجب نيست. اما اين نكته را هم بي درنگ مي افزاييم كه عدم وجوب به معناي آن نيست كه او در رفتار و عمل، آزاد باشد. اگر كودك در اين سنين كاري كند كه موجب صدمه و آسيبي بر ديگران باشد، ضامن است. اگر ديه اي وارد آورد، نه خود او رهاست و نه عاقله ي او؛ مثلاً اگر كودكي شيشه اي را از همسايه اي بشكند، ضامن آن است. اگر كودكي تن به سرقت دهد و معني دزدي را هم بفهمد، عقوبت مي شود (اگر چه حد اسلامي بر او جاري نمي گردد)، و به همين ترتيب، اگر تن به آلودگي دهد و قبح عمل را هم بفهمد، تعزير مي گردد و...

البته برخي از فقها هم مي گويند: اوامر الهي چون «اقيموا الصلوه» عام، مطلق و داراي جنبه ي شمول است، ولي اكثر آنها معتقدند اين امر براي كودكان، غير واجب، ولي رعايت آن الزامي است و رواياتي چند نيز اين جنبه را تأييد مي كند. ترك نماز از كودكي كه قادر به انجام آن باشد در رديف مكروه شديد است. از والدين خواسته اند كودكان خود را قبل از سن 10 سالگي به نماز وادارند و حتي آنها را به نماز امر كنند؛ «امُروا اَولادَكُم بِالصَلوةِ لِسَبْعٍ، و اضَرِبُوهُم بِعَشْرَ سِنين»



[ صفحه 28]