مي دانيم كه هر كار مستحبي اعم از نماز و غير آن، عملي است كه براي استحباب آن از سوي شرع حكمتي وجود دارد و داوطلبانه، به دلخواه شخص انجام مي گيرد كه در اين صورت پاداش نيكو دارد و اگر هم انجام ندهد، عقاب و عذابي در كار نيست. در اينجا اين سؤال پيش مي آيد كه فلسفه و علت تشريع كارهاي مستحب از جمله نمازهاي



[ صفحه 24]



نافله و نماز شب چيست؟ در پاسخ مي گوييم چنين كاري دو علت مهم و اساسي داشته است: 1) تأكيد بر حفظ نمازهاي واجب و 2) باز بودن مسير تكامل.

1) تأكيد بر حفظ نمازهاي واجب: نمازهاي مستحبي، نمازهاي واجب را در برابر گردبادهاي اهمال و سهل انگاري محافظت مي كنند و قصد وسوسه و دستبرد شيطان به وسيله آنها شكسته و دفع مي گردد.

به عبارت ديگر، نمازهاي مستحبي سبب تقويت نمازهاي واجب در برابر آسيب ها و حوادث احتمالي است.

حماد بن عبدالله گويد: علت تشريع نمازهاي نافله را از امام صادق عليه السلام جويا شدم.

ايشان پاسخ داد:

«علت چنين كاري تأكيد بر نمازهاي واجب بوده است؛ زيرا اگر نماز مردم جز همين چهار ركعت نماز ظهر نبود، به آن اهميت چنداني نمي دادند و احتمال داشت كه توفيق انجام آن را از دست بدهند، ولي وقتي نافله هم به آن اضافه شده، به خاطر زياد بودنش در انجام آن تعجيل مي كنند، همچنين است نماز عصر...» [1] .

نكته ديگر اينكه وضع نمازهاي مستحبي، لطف و عنايتي است از جانب خدا براي بندگان، به اين بيان كه بيشتر مردم در بجاي آوردن نمازهاي واجب، از نظر آداب و شرايط پذيرش و گزاردن نمازي



[ صفحه 25]



خداپسند، كوتاهي مي ورزند، از اين رو، خداوند، نمازهاي نافله را راه جبران اين نقيصه قرار داده است: شخصي به نام «ابوبكر» گويد:

«حضرت امام باقر عليه السلام از من پرسيد: «آيا مي داني نمازهاي مستحب براي چه وضع شده است؟» عرض كردم: فدايت شوم نمي دانم.

فرمود:

«لأنه ان كان في الفريضة نقصان قضيت النافلة علي الفريضة حتي تتم» [2] .

براي اينكه اگر در نماز واجب كمبودي باشد، نافله ي آن را جبران كند، تا كامل شود.

امام كاظم عليه السلام نيز فرمود:

«ان الله تبارك و تعالي أتم صلوة الفريضة بالصلوة النافلة و أتم صيام الفريضة بصيام النافلة» [3] .

خداوند بزرگ، نماز واجب را با نماز نافله و روزه واجب را با روزه مستحب كامل كرده است.

2) باز بودن مسير تكامل: تشريع انواع عبادت ها در اديان الهي براي تكامل و تقرب انسان به خدا صورت گرفته است كه عبادتهاي واجب، حد ضروري و لازم آن است و هر كس مكلف است با انجام آن خود را به چنين مرزي برساند.

از طرف ديگر، براي آنكه مؤمن توقف نكند و راه تقرب بيشتر به



[ صفحه 26]



رويش باز باشد، عبادتهاي اختياري فراواني فرا روي او قرار گرفته تا بتواند بدين وسيله سير تكاملي خويش را ادامه دهد پس هر كه عبادتش بيشتر باشد، تقربش بيشتر است. شاهد اين گفتار، سخن امام كاظم عليه السلام درباره ي قرآن است:

«...درجات الجنة علي قدر ايات القرآن يقال له اقرأ و ارق فيقرأ ثم يرقي...» [4] درجات بهشت به تعداد آيه هاي قرآن است. به او (مؤمن) گفته مي شود (آيه هاي قرآن را) بخوان و بالا برو، او هم مي خواند و بالا مي رود.

حضرت رضا عليه السلام در اين راستا فرمود:

«بدانيد كه نمازهاي نافله به خاطر تفاوت مردم در توانشان تشريع شده است؛ زيرا برخي از برخي، قوي ترند، نمازهاي واجب براي پايين ترين سطح وضع شده، سپس مستحبات در پي آن آمده است تا قوي و ضعيف در حد توانشان عمل نمايند، بنابراين هيچ كس فراتر از توانش مكلف نشده است... همچنين است روزه و حج و براي هر واجبي، مستحبي بدين معنا وجود دارد. [5] .

پس از آنكه مؤمن طعم شيرين عشق الهي را در نمازهاي واجب چشيد در پي ارتباط بيشتر با معبود خويش به دامن مستحبات چنگ مي زند و براي جلب توجه معشوق بي همتا، هديه گرانقدر و زيبايي به



[ صفحه 27]



نام «نماز مستحبي» را پيش كش مي آورد. حضرت رضا عليه السلام فرمود:

«حسنوا نوافلكم و اعلموا أنها هدية الي الله عزوجل» [6] .

نمازهاي نافله را زيبا ادا كنيد و آگاه باشيد كه آنها هديه اي به پيشگاه خداي بزرگ است.