منظور از فهميدن، آشكار گشتن آن معاني است كه در هر آيه سزاوار است دانسته شود. زيرا قرآن مشتمل است بر: ذكر صفات و كارهاي الهي، حالات پيامبران و آنهايي كه ايشان را تكذيب مي نمودند، امور فرشتگان، امر و نهي هاي الهي، بهشت و دوزخ، و وعده ها و وعيدها، پس بايد در معاني اين نامها و صفات درنگ نمود تا اسرار آنها براي قاري قرآن كشف شود، كه در آنها رازهايي دقيق و گنجهايي از حقيقت، پنهان است.

ابن مسعود مي گويد: اگر كسي بخواهد علم اولين و آخرين را بداند بايد به قرآن مراجعه كند زيرا خداوند مي فرمايد: «بگو: اگر دريا براي نوشتن كلمات پروردگارم مركب بود، پيش از آن كه كلمات پروردگارم تمام شود، دريا تمام مي شد - و اگر چه درياي ديگري مانند آن را به كمك آوريم.» [1] .

و علي عليه السلام فرمود: «اگر بخواهم، هفتاد شتر را از كتاب، در تفسير سوره ي حمد، بار مي كنم» [2] .

پس آن كس كه معاني قرآن را در خواندن و گوش كردن بدان - گرچه در پايين ترين مرتبه ي فهم قرآن - نفهمد، داخل در كلام الهي است كه فرمود: «اينان همان كساني هستند كه خداوند بر دلهايشان مهر زده است» [3] كلام ديگر خداوند كه فرمود: «آيا در قرآن انديشه



[ صفحه 84]



نمي كنند، يا بر دلهايشان، قفل آن دلهاست.» [4] .