عوامل خارجي
اين گونه عاملها عبارتند از: آنچه شنيده شود و يا آنچه كه در معرض ديد قرار گيرد، به گونه اي كه همت شخص را به سوي خود جلب نموده و در آن تصرف مي نمايند و سپس انديشه را به چيزي ديگر مي كشند و همچنان پي در پي ادامه يافته و هر انديشه، فكري ديگر را سبب مي گردد. اگر كسي داراي همتي نيرومند و مرتبه اي بالا از حضور قلب باشد، هيچ يك از حواس وي او را از نماز با حضور قلب باز نخواهد داشت. ولي شخص ضعيف، بي ترديد دچار پراكندگي فكر خواهد شد.
درمان قطعي اين پراكندگي به بستن چشم يا خواندن نماز در اتاقي تاريك امكان پذير است و يا اين كه شخصي سببي را كه باعث مشغول شدنش مي شود، از بين ببرد، و يا نزديك ديواري نماز بخواند تا گستردگي ديد را كم كند و از نماز خواندن در راهها، و در جاهايي كه نقش و تصوير دارد و به روي فرشهاي تزئين شده به شكلها و رنگهاي گوناگون دوري كند به همين سبب بود كه بعضي در اتاقي تاريك و كوچك به عبادت مي پرداختند.
اتاقي چنان كوچك، كه تنها خواندن نماز در آن امكان داشت و در نتيجه فكر و انديشه از تاخت و تاز مسائل بازدارنده در امان مي ماند، و بهتر آن است كه چشم را نپوشاند تا بتواند به وظايف نگاه كردن در نماز كه در شرع وارد شده عمل نمايد مانند اين كه در
[ صفحه 39]
هنگام ايستادن به محل سجده ي خويش نگاه كند و در ديگر حالتها به آنچه كه وارد شده است، نظر افكند. اما اگر نمي تواند حضور قلب داشته باشد، بهتر است كه چشم خويش را ببندد، زيرا آنچه را كه براي نداشتن حضور قلب از دست مي دهد به مراتب بيشتر است از آنچه كه از عمل نكردن به سنت نگاه كردن در نماز از دست خواهد داد.
بنده چون به محل سجده ي خويش نگاه كند، بايد در نظر آورد كه نزد پادشاهي بزرگ ايستاده كه وي او را مي بيند و بر باطن و قلبش آگاه است، اگرچه نمازگزار وي را نمي بيند، تنها اين روي آوردن به دل مورد نظر است و روي ظاهر به قبله نمودن مثال و نمونه اي از آن است كه بدن قلب را پيروي مي كند و نمازگزار بايد در هراس باشد كه اگر روي دل به غير خدا كند، از درگاه كرم او رانده شود و مقام و مرتبه ي خدمتگزاري و بندگي از وي گرفته شه و از حضرتش دور گردد.
و چگونه سزاوار است كه بنده در نزد خداوند تعالي كه مقهور قدرت اوست بايستد و به وي پشت كند و انديشه و خاطر خويش را به غير او مشغول سازد؟ بي ترديد چنين بنده اي شايسته ي خواري و دوري است اكنون بنگر كه حال اين فرومايه دور از حقيقت نزد پادشاه حقيقي چگونه است؟
و در حديث آمده است: «همانا خداوند به صورت و ظاهر شما نظر نمي افكند بلكه بر قلبهاي شما نگاه مي كند.» [1] بنابراين حديث، و آنچه كه مشابه اين در قبل ديديم، قلب صفا و پاكي يافته و همت كمال مي گيرد و آن گاه اثر عوامل خارجي از بين مي رود.
پاورقي
[1] فيض القدير: ج 2، ص 277، حديث 1832، «ان الله لاينظر الي صوركم، ولكن ينظر الي قلوبكم.».