در اين قسمت به شواهدي از قرآن و سنت پرداخته ايم كه شايستگي حضور قلب داشتن را در عبادتها مطرح مي كنند، به ويژه حضور قلب در نماز را كه پايه ي استوار دين و برترين اعمال است.

خداوند مي فرمايد: «آنان كه در نمازشان ترسانند» [1] و فرمود: «واي بر نمازگزاران، آناني كه از نماز خويش بي خبرند» [2] .

در اين آيه خداوند آنان را به خاطر غفلتشان از نماز نكوهش نموده، با اين كه نمازگزارند، و اين نكوهش بدان سبب نيست كه نماز را فراموش و ترك كرده اند.

خداوند مي فرمايد: «انجام مي دهند، در حالي كه دلهايشان ترسان است.» [3] متصف به ترس بودن (وجل) حالت عملي است كه مستلزم داشتن حضور قلب به كاملترين صورت مي باشد. و نبي اكرم صلي الله عليه و آله فرمود: «نماز ميزان است؛ آن كس كه درست به جاي آورد، بهره ي كامل برد.» [4] و فرمود: «خداي را چنان عبادت كن كه گويا او را مي بيني، اگر او را نمي بيني، همانا او ترا مي بيند.» [5] .

و همچنين در برتري كمال نماز فرمود: «همانا دو تن از امت من به نماز برمي خيزند و در نماز و ركوع و سجود آن به ظاهر مانند هم هستند، در حالي كه تفاوت نماز آنان مانند تفاوت آسمان و زمين است.» [6] .

آن حضرت فرمود: «آيا كسي كه صورتش را در نماز برمي گرداند نمي ترسد كه خداوند رويش را چون صورت الاغ نمايد.» [7] و فرمود: «هر كس كه دو ركعت نماز بخواند و



[ صفحه 32]



در نمازش چيزي از دنيا او را به خود مشغول نسازد، خداوند گناهانش را مي آمرزد.» [8] و از آن حضرت روايت شده كه فرمود: «هر كس كه در نماز واجب، خويشتن را نگاه دارد پس در ركوع و سجود و خشوع آن را به تمامي به جاي آورد و سپس خداوند را تمجيد و تعظيم و تحميد نمايد تا اين كه هنگام نماز ديگر دررسد، به نحوي كه زمان ميان دو نماز را به بيهوده نگذراند، برايش پاداشي همانند پاداش گزارنده ي حج و عمره نوشته شود، و از اهل عليين [9] باشد.» [10] .

و همچنين حضرت فرمودند: «همانا از نماز نصف، يك سوم، يك چهارم، يك پنجم و تا يك دهم آن پذيرفته مي شود و گاه نماز پيچيده مي شود - چونان لباس كهنه كه آن را درهم پيچند - و به صورت نمازگزار زده مي شود، تنها آن مقدار از نمازت پذيرفته است، كه در آن حضور قلب باشد.» [11] .

و از حضرت امام صادق عليه السلام وارد شده است كه آن حضرت فرمود: رسول خدا صلي الله عليه و آله فرمود: «هنگامي كه بنده ي مؤمن به نماز برمي خيزد، خداوند به سوي او مي نگرد - يا اين كه فرمود - خداوند به او توجه مي كند. تا اين كه از نماز فارغ شود و رحمت الهي از بالاي سرش تا كرانه ي آسمان بر او سايه مي اندازد و فرشتگان از اطرافش تا كرانه ي آسمان او را هديه ها دهند. و خداوند بر بالاي سرش فرشته اي گمارد كه گويد: اي نمازگزار، اگر بداني كه چه كسي بر تو نظر عنايت دارد و با كه به مناجات و رازگويي مشغولي هرگز از جايت برنخيزي و به ديگر سوي توجه ننمايي.» [12] .



[ صفحه 33]



و همچنين حضرت صادق عليه السلام فرمود: «دوستي خدا و ترس از وي در دلي جمع نمي گردد، مگر آن كه بهشت او را واجب مي شود. پس هنگامي كه به نماز برمي خيزي با دل خويش روي به خداي بلند مرتبه آور، همانا هيچ بنده ي مؤمني در نماز و دعا با توجه قلبي روي به خداي نياورد، مگر آن كه خداوند با توجه قلبهاي مؤمنان به او روي نمود، و با محبت آنان وي را به رسيدن به بهشت ياري كرد.» [13] .

از ابي حمزه ثمالي [14] نقل شده است كه گفت: «حضرت علي بن الحسين عليه السلام را ديدم كه نماز مي خواندند، و ردا از دوش حضرت افتاد، و ايشان تا پايان نماز آن را برنداشتند، پس علت را پرسيدم، حضرت فرمود: واي بر تو آيا مي داني در مقابل چه كسي ايستاده بودم؟ همانا از نماز تنها آنچه كه با توجه بوده است، پذيرفته مي گردد. عرض كردم: فدايتان شوم! هلاك شديم. حضرت فرمودند: چنين نيست، همانا خداوند نماز را به نافله ها تمام مي كند.» [15] .

از فضيل بن يسار [16] نقل شده است كه وي از امام باقر و امام صادق عليهماالسلام روايت نموده كه آنان فرمودند: «همانا بهره ي تو از نماز، همان مقداري است كه توجه داشته اي، پس اگر نمازگزار تمام نمازش را به وهم بگذارند، يا اين كه از آن بي خبر باشد، نماز در هم پيچيده شده و با آن به صورت نمازگزار زده مي شود.» [17] .



[ صفحه 34]



زراره از حضرت امام باقر عليه السلام روايت كرده است كه آن حضرت فرمودند: «هنگامي كه به نماز برمي خيزي، توجه به آن بر تو واجب است؛ پس، از آن بهره اي نداري مگر آن مقداري كه توجه داشته اي و با دست و سر و ريشت بازي مكن، و دل خويش به مطلبي ديگر مشغول مساز، دهان دره مكن، و قد مكش [18] »... [19] .

حلبي [20] از امام صادق عليه السلام روايت نموده است كه آن حضرت فرمود: «هنگامي كه نماز مي خواني، فروتني و توجه به نماز بر تو واجب است، همانا خداوند مي فرمايد: «آنان در نمازشان خاشعند. [21] » [22] .

و از آن حضرت نقل شده كه فرمود: «حضرت علي بن الحسين عليهماالسلام هنگامي كه به نماز مي ايستادند، رنگشان تغيير مي كرد، و چون به سجده مي رفتند سر برنمي داشتند تا اين كه عرق از بدن آن حضرت فرومي ريخت [23] و آن حضرت در هنگام نماز، همانند ساقه ي درختي بودند كه هيچ حركتي ندارد مگر آنچه را كه باد از آن حضرت به حركت درمي آورد.» [24] و از حضرت امام باقر عليه السلام نقل گرديده است كه آن حضرت فرمودند: «همانا اولين چيزي كه از بنده حسابرسي مي شود نماز است، پس اگر پذيرفته شود، ديگر عبادتهاي او پذيرفته شده است، بدرستي كه چون نماز در ابتداي وقت بالا رود، به سوي صاحبش برمي گردد در حالي



[ صفحه 35]



كه سفيد و نوراني است. نماز مي گويد: مرا حفظ نمودي، خداوند ترا حفظ كند. و چون در غير وقت آن بدون انجام آرايش بالا رود نيز به سوي صاحبش برمي گردد در حالي كه سياه و تاريك است و مي گويد، تو مرا از بين بردي، خداوند ترا نابود كند.» [25] .

عيص بن قاسم [26] از حضرت امام صادق عليه السلام روايت كرده است كه ايشان فرمودند: «به خدا قسم، پنجاه سال بر مردي مي گذرد و خداوند حتي يك نماز او را نپذيرفته است، آيا چه چيزي سخت تر از اين است؟ به خدا قسم، همانا شما از همسايگان و همراهانتان كسي را مي شناسيد كه اگر براي بعضي از شما نماز بخواند، از او نمي پذيريد، به دليل آن كه آن نماز را سبك داشته است، بدرستي كه خداوند تنها نيكو و خوب را مي پذيرد، پس چگونه آنچه را كه سبك شمرده شده است بپذيرد؟» [27] .

از حضرت رضا عليه السلام نقل است كه فرمود: «همانا حضرت اميرمؤمنان علي عليه السلام فرموده اند خوشا به حال كسي كه عبادت و دعا را براي خداوند خالص كند و به آنچه چشمش مي بيند، دلش مشغول نگردد، و بدانچه گوشش مي شنود، ذكر خدا را فراموش نكند، و به آنچه كه به ديگري داده شده است سينه اش را اندوه نگيرد.» [28] .

سفيان بن عيينه [29] از امام صادق عليه السلام روايت كرده كه ايشان در مورد آيه ي «تا شما را بيازمايد كه كدامتان به عمل نيكوتر است» [30] فرمودند: «مقصود زيادي عمل نيست، بلكه مقصود درست ترين عمل شماست، همانا درستي عمل، ترس از خداوند و نيت درست و



[ صفحه 36]



نيكوست، سپس حضرت فرمودند: باقيماندن بر عمل تا اين كه براي خداوند خالص شود، سخت تر از خود عمل است، و عمل خالص آن است كه ستايش هيچ كسي را جز خداوند نخواهي و نيت برتر از عمل است، آگاه باش كه نيت همان عمل است. سپس حضرت اين آيه را تلاوت فرمودند: «بگو هركس برطبيعت خويش عمل مي كند. [31] » يعني بر نيت خويش عمل مي نمايد.» [32] .

همين سفيان مي گويد از حضرت درباره ي اين آيه پرسيدم كه مي فرمايد: «مگر آن كس كه با دلي پاك سوي خدا آمده باشد. [33] حضرت فرمودند: «سليم، آن قلبي است كه پروردگار خويش را ملاقات نمايد در حالي كه در آن هيچ چيزي غير خدا نباشد. و فرمودند: هر قلبي كه در آن شك و شرك باشد آن قلب از مرتبه ي سليم بودن فرو افتاده است، همانا خواست خداوند از زهد و بي رغبتي به دنيا، فراغت يافتن دلها براي جهان ديگر است.» [34] و از ابان بن تغلب [35] نقل شده كه گفت:

«در مزدلفه، پشت سر امام صادق عليه السلام نماز مي خواندم چون حضرت از نماز فارغ شدند به من توجه نموده و فرمودند: «اي ابان، نمازهاي پنجگانه واجب هستند، هركس كه حدود و آداب آنها را به پاي دارد و رعايت اوقات آنها را بنمايد، در روز قيامت بر خداوند وارد مي شود در حالي كه نزدش پيماني است كه باعث رفتن وي به بهشت مي شود، و آن كس كه آن چنان كه بايد، آداب و حدود نماز را به پاي ندارد و رعايت اوقات نمازها را نكند، خداوند را ملاقات مي كند در حالي كه زينهاري برايش نيست، اگر خداوند بخواهد او



[ صفحه 37]



را عذاب مي كند و اگر بخواهد او را مي آمرزد.» [36] .

روايتهاي ديگر در اين خصوص بسيار است و ما به همين مقدار بسنده مي كنيم.

بدان كه از احاديث و آيات چنين برمي آيد كه، پذيرش نماز وابسته به حضور قلب و بي توجهي به غير خداوند است، و همچنين پذيرش نماز موجب پذيرش ديگر اعمال مي شود. بنابراين سعي و تلاش در اين امر از اهميت بسياري برخوردار است و غفلت از آن موجب ضرر و زيان بسيار و فروافتادني سخت است و اين غفلت، غفلتي مردود مي باشد، بدين جهت كه شخص خويش را به عبادت عادت مي دهد و در ساعتهايي از شب و روز آن را انجام مي دهد ولي از اين گونه عبادتش هيچ بهره اي نمي برد: «بگو: آيا شما را به زيانكارترين مردم از جهت عمل خبر دهيم؟ آنان كه كوشش ايشان در راه زندگي اين دنيا باطل گشت، و پندارند كه كاري نيكو انجام مي دهند.» [37] به ويژه هنگامي كه اين روايت به آيه ضميمه گردد كه: «هنگامي كه نماز پذيرفته نگردد، ديگر اعمال بنده نيز پذيرفته نمي شود؛ همان گونه كه چون نماز پذيرفته شود ساير عبادتهاي بنده نيز پذيرفته است.» [38] بنابراين از خداوند بلندمرتبه مي خواهيم كه با فضل همه گير خويش بر ما به دوام توجه و پذيرش اعمال منت نهد.



[ صفحه 38]