انسان در برابر خدا، براي خدمت و عبادت و اظهار بندگي با دل و همه اعضاء و جوارح ايستاده است. و كمال ايستادن و قيام بدن اين است كه با اطمينان و آرامش، و هيبت و حيا بايستد، در حالي كه سر خود را پائين انداخته و به سجده گاه مي نگرد، و گردن و پشت خود را راست كرده دستان خود را به روي ران هايش گذارده، و با دستهايش بازي نمي كند، پاها را بالا و پائين نمي برد. و سر انگشتان پاهايش به سمت قبله است، در يك رديف گذاشته ميان دو پايش را يك انگشت تا يك وجب فاصله انداخته، و بر جاي خود ثابت ايستاده است.

كمال حضور قلب ابتدا به ياد قول خداوند بودن است كه فرمود: (الذي يراك حين تقوم) [1] «خداوندي كه وقتي مي ايستي تو را مي بيند» و سپس سكون و آرامش الهي بر قلب، كه تحت فرمان خداوند است و خجالت و شرم، از درك كوتاهي و تقصير در اهتمام به انجام حق بندگي، به اندازه توان، در حالي كه با دستهايي آويزان و پاهاي جفت شده اشاره به مقام بندگي مي كند، و با دو قدم خوف و رجاء ايستاده



[ صفحه 287]



و با پائين انداختن سر، قصد تنفر و بيزاري از تكبر و جاه طلبي كند، و به ياد هراس ديدار با خداوند باشد، و خود را چنين بداند كه ناگزير بايد در مقابل پادشاهي از پادشاهان دنيا بايستد، در حالي كه خود را مقصر و خائن مي بيند، در اين صورت چه حالي خواهد داشت؟ چگونه با تمام وجودش نظاره گر عتاب و خطاب الهي و رد و قبول او باشد؟ و چگونه دست و پا و جوارح او آرامش يابد؟ [2] .

و هنگامي كه نفسش عادت به لهو و لعب و بيهودگي دارد او را همراهي ننمود لااقل به اندازه حضور در مقابل سلطاني، با خشوع و آرامش بايستد در حالي كه در برابر پادشاه و سلطان سلاطين قرار خواهد گرفت، بايد كه نفس خود را مورد عتاب قرار داده بگويد:

«اي خبيث! من شرم مي كنم كه اين خداوند بزرگ مرتبه در نظرت از بنده مملوكي كه قادر و مالك بر نفع و ضرر، و مرگ و زندگي خودش هم نيست، پست تر و بي ارزش تر باشد! تا كي مرا به راه هلاكت خواهي كشاند؟ و مرا در نزد مالك و مولي و آقايم، خوارترين هلاك شوندگان قرار مي دهي؟

اگر شرم نداري و از خطا و جفا متأثر نمي شوي، پس بر توست كه از بدي



[ صفحه 288]



جايگاهت و بد حاليت به خاطر زشت كاريهايت بترسي.»

و در روايت چنين آمده است كه قال رسول الله صلي الله عليه و آله و سلم: «اما يخاف من يحول وجهه في الصلاة أن يحول الله وجهه وجه الحمار» [3] پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله و سلم فرمودند: «آيا نمي ترسد كسي كه در نماز صورتش را اين طرف و آن طرف مي چرخاند، اين كه خداوند رويش را به صورت الاغي درآورد؟»

بعضي از اهل تحقيق در اين باره گفته اند: منظور سخن حضرت اين است كه كسي كه در نماز صورت قلبش را از خداوند، و عظمت و بزرگي اش برمي گرداند آيا نمي ترسد كه خداوند غفلتش را پايدار ساخته و صورت قلبش مانند قلب الاغ شود؟

خلاصه هول و هراس ايستادن در پيشگاه الهي امري عظيم است.

روايت شده است كه امام حسن عليه السلام، هنگام ياد ايستادن در پيشگاه خداوند مي گريست. و وقتي از گريه آن حضرت، هنگام وفاتشان سؤال شد، فرمودند: «گريه من از هراس ايستادن در پيشگاه خداوند است!» [4] .



[ صفحه 289]