مي گويم: راه درمان خوف ايمان به خدا و روز قيامت و ثواب و عقاب و بهشت و دوزخ است. فرقي نمي كند اين ايمان از روي تقليد و شنيده باشد، يا از روي تحقيق و دليل، و يا از روي كشف و شهود حاصل شده باشد. خوفي كه از ايمان تقليدي به وجود آمده باشد شبيه خوف كودك است از مار، در مورد آنچه از مادرش شنيده كه مار نيش مي زند و مي كشد، و وقتي ببيند كه پدر و مادرش از مار فرار مي كنند و از ديدنش وحشت مي كنند، ترس از مار در او بيشتر مي شود.

اما خوفي كه ناشي از ايمان تحقيقي باشد شبيه ترس عاقلان است از آنچه كه عقل حكم به ضرر و مهلك آن مي كند، و هر چه مبادي و دلايل اوليه اين خوف محسوس تر باشد، و انسان بيشتر به آن فكر كند و آن را ياد كند، اين خوف تقويت شده بيشتر مي شود. و خوفي كه ناشي از ايمان كشفي باشد همان است كه همه فضايل ناشي از خوف را در خود دارد، و سوزاننده همه شهوت ها و هوس هاي دل است، و همه چيز را از ياد انسان مي برد. و براي مؤمن جز اندوه از آنچه از آن خوف دارد، و سعي در خلاص از آن باقي نمي ماند. اين نوع از خوف مراتبي دارد خوف كسي كه آتش جهنم برايش كشف شده به اندازه خوف كسي كه عذاب دوري و



[ صفحه 252]



محروميت از ديدار خداوند برايش ايجاد شده نيست.

آيا نشنيده اي كه علي عليه السلام بعد از يادآوري شدت عذاب جهنم و طول زمان آن مي گويد [1] : گيرم اي آقا و مولا و پروردگار من! بر عذاب آتشت صبر كردم اما چگونه به عذاب دوري از تو صبر كنم؟ گيرم كه بر سوزانندگي آتشت صبر و شكيبايي كردم اما چگونه بر محروميت از نگاه كريمانه تو كه بر بندگانت داري صبر كنم؟