اين اصول طاعات و گناهان است، انسان هرگاه بخواهد توبه كند، با تأمل و دقت در تمام آن ها، در سه چيز بايد بيانديشد؟

اول: آن ها را به اعضاء بدنش تقسيم نموده، براي هر عضوي ورقه اي از واجب و حرامش را بنويسد، در هر صفحه اي هم دو جدول بلند و در زير هر جدولي دو جدول بكشد، سپس به اوقات عمرش از زمان بلوغ تا زمان توبه اش بيانديشد، كه آيا كوتاهي در واجبات داشته، و به حرامي مبتلا شده است يا نه؟

سپس بنگرد اگر از محرمات چيزي مرتكب شده، يا از واجبات ترك كرده، هر كدام را در ستون مخصوصي در آن دفتر ثبت كند، سپس بنگرد كه آيا آن از حق الله بوده يا حق الناس؟ باز هر كدام را در جدولي بنويسد، بعد ببيند اگر از حق الله بوده قضاء يا كفاره دارد يا نه؟ اين را نيز در قسمتي جداگانه بنويسد، به همين ترتيب چند روز در حالات و اوقات خويش بررسي و تجسس نموده، هر كدام را در جاي خودش نوشته و ثبت نمايد.



[ صفحه 104]



سپس در حق الناس بيانديشد، آيا قابل جبران و برائت ذمه هست، يا اين كه تنها راه آن استغفار و هديه دادن ثواب عملي براي صاحب حق است؟ اين را هم در جاي خود ثبت كند.

سپس به دوران كودكي خود بيانديشد، آيا نسبت به مال مردم جنايتي وارد كرده، و از مسلمان يا غير مسلمان ذمي، چيزي به گردن دارد يا نه؟ اين را نيز در قسمت جدايي در آن دفتر ثبت نمايد.

سپس مشغول رهايي ذمه اش شود، غسل توبه كند و به جاي خلوتي برود، ابتدا به روايتي كه مرحوم سيد بن طاووس در كتاب «اقبال الاعمال» [1] خود از پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله و سلم براي توبه كننده آورده، عمل كند، سپس سر بر خاك نهاده و اگر بر خاكستر نشسته باشد بهتر است، خدا را به اسماء حسنايش بخواند، و بسيار از اسماء جماليه خداوند بر زبان آورد، و در خاتمه ذكر شريف: يا ارحم الراحمين را بگويد. سپس به گناهانش اعتراف كند و هر چه مي تواند از گناهان بشمارد. سپس از خداوند به خاطر مهلتي كه به وي داده و در توبه اي كه بروي او گشوده، سپاس گويد و هر چه مي تواند بر محمد و آل محمد، و بر همه انبياء و مرسلين، و ملائكه الهي و همه بندگان خوب خدا، و همه مؤمنين درود فرستد، و سپس براي فرح و عافيت و ياري به امام زمانش، كه حجت خدا و صاحب عصر و زمان - كه ارواح عالمين به فداي او باد - دعا كند، سپس سر خويش برهنه ساخته، خاك بر آن بريزد و در خاك بغلتد، و به مانند مادر فرزند از دست داده، بنالد و اشك بريزد، و مدام استغفار نموده، از خدا طلب آمرزش نمايد و بگويد: اي كسي كه جواب دشمن ترين خلقت



[ صفحه 105]



را دادي، مرا در قبول توبه ام جواب ده، و بر پايان دادن توبه ام موفق نما، كه همانا همه خيرات به دست تو است، و تو هر كاري را هرگونه بخواهي انجام مي دهي.

سپس بگويد: اي كسي كه در بخشش، كريمانه مي بخشي! اي تبديل كننده بدي ها به خوبي ها، بر محمد و آل محمد درود فرست، و گناهانم را تبديل به چند برابر از خوبي بگردان، اي قبول كننده توبه ساحران فرعون، بر محمد و آل محمد درود فرست و مرا قبول نما. سپس بگويد: بار خدايا! اگر گناهكاراني چون مرا پذيرفتي، مرا نيز قبول فرما، و اگر نپذيرفته اي، از هم اكنون مرا و امثال مرا بپذير، تا اين اولين مظهر از مظاهر رحمتي باشد كه تاكنون ظاهر نگرديده، چرا كه رحمت تو همه چيز را فرامي گيرد، و من هستم پس مرا به رحمتت درياب، اي مهربانترين مهربانان.

به اين صورت سه مرتبه اين عمل را تكرار نمايد، و در پايان هر مرتبه درود بر محمد و آل محمد فرستاده، بگويد: ما شاء الله لا قوة الا بالله، سپس در حالي كه از خدا ياري مي جويد، و توكل بر او مي نمايد، تصميم بر ترك گناهان در آينده گرفته، به تكميل توبه اش طبق آنچه ذكر كرديم، قدم به قدم و به ترتيب اهميت بپردازد. حسن ظن داشته باشد كه خداوند او را خواهد پذيرفت، و اگر توبه اش را ناقص مي بيند مراقب وفا به توبه اش باشد. و براي محكم كردن توبه اش خبرهاي خوف آور را بر خود بخواند، و اگر احيانا در بعضي موارد توبه اش را شكست، فورا به توبه بازگشته، و اخبار رجاء و اميدواري و قبول توبه اش را بر خود بخواند، و نااميد از رحمت خدا و قبول توبه اش نباشد، چه اين كه تا زماني كه بنده از توبه كردن ملول نگشته، خداوند نيز از مغفرتش دريغ نخواهد كرد، همانا اوست توبه پذير مهربان، و به قدر بزرگي گناهش در اصرار و درخواست آمرزش پافشاري كند، و توبه پدرش



[ صفحه 106]



آدم عليه السلام و روايتي كه دويست سال گريست [2] را به خاطر آورد.