تا اينجا مطلب را متوجه شدي - اگر كسي موفق به توبه گرديد، بايد براي خود دفتري تهيه كند، و در آن هر چه از حقوق الهي كه به گردن وي است، از عبادات و واجباتي كه بايد انجام دهد، و محرماتي كه بايد ترك كند، و هر چه از حقوق مردم در اموال و آبرو و حقوقشان كه مربوط به او مي شود را در آن نوشته، ثبت نمايد، سپس براي هر كدام از اعضاء بدنش، از گوش و چشم و زبان و ذائقه و بيني و دست و پا و شكم، و همه ي جوارح و قلبش، فصولي جدا كند. سپس به اقسام عبادات، از نماز و زكات و خمس و روزه و حج، و امر به معروف و نهي از منكر، و عهد و قسم و نذر و كفارات و رد سلام، - بلكه هر احترامي - و بردن نام خدا بر عطسه كننده اي كه سپاس خدا گفته، (گفتن يرحمك الله) و درود بر پيامبرش فرستادن، و صله رحم، نيكي به پدر و مادر، و اداء حقوق برادران كه فراوان هم هست، بيانديشد.

در روايت است كه: «ما عبدالله بشي ء أفضل من أداء حق المؤمن» [1] .

«خداوند، به چيزي و به عبادتي بالاتر از اداء حق مؤمن، عبادت نشده است.»



[ صفحه 97]



و نيز، از آن جمله است، پرداخت نفقه همسر و غلام و ساير حقوق ايشان، و نفقه نزديكان فقير اگر خودش بي نياز و ثروتمند است، و نفقه حيواناتي كه حبس كرده است. و رعايت اندازه در زندگي، به طوري كه اسراف و بخل نباشد، و طلب روزي حلال، و دفع ضرر از جان و مال خود، ختنه مردان، ازدواج كردن در صورت ترس از افتادن به حرام، راستي در گفتار و افعال، پرداخت امانت به صاحبش چه نيك و چه بد، وفاء به پيمان و وعده، به كار بردن نعمت خداوند در جايي كه براي آن خلق شده، سجده كردن هنگام خواندن آياتي كه سجده واجب دارند، شنيدن و گوش كردن به آن آيات، اين ها همه واجبات عيني اند.

اما واجبات كفائي: مانند جهاد، امر به معروف و نهي از منكر، فتوا دادن، قضاوت، هنگام نياز مردم، نجات كسي كه مشرف به مرگ است، ياري كسي كه كمك مي طلبد، البته با داشتن قدرت ياري، سير كردن گرسنگان بر كسي كه قدرت آن را دارد، اگر صدقات واجب، كافي نباشند، اداء شهادت در صورتي كه بر او واجب عيني نشده باشد، و هم چنين تجهيز ميت و غسل و دفن و ديگر كارهاي او.

سپس درباره اطاعات قلبي بيانديشد، آن هم يا عيني است يا كفائي. از واجبات عيني قلبي، شناخت مقداري از عقائد حقه اي كه واجب است، ولو به طور خلاصه، شناخت احكام شرعي عملي، ولو اين شناخت، تقليدي باشد نه تحقيقي، شناخت اخلاق و آفات اعمال و نفس، توبه و شكر و صبر و خوف و رجاء و نيت و اخلاص و غير از اينها از امور قلبيه اي است كه بر مكلف واجب است.

از جمله واجباتي كفائي قلبي: شناخت علم كلام جهت رد بر بدعت گذاران در دين، و معرفت به احكام شرعي بيشتر از مقدار واجب عيني.



[ صفحه 98]