كبر، بزرگي و رفعت جويي بر مردمان و كوچك شمردن آنان است. تكبر، لازمه گمان دروغ داشتن بر نفس است. بر اين كه آدمي شايسته درجه اي است كه نفسش لايق آن نبوده و آن درجه درواقع براي غير اوست. بي آنكه نفس اماره اش، در اين انديشه باطل، گمان تكذيب كند! [1] .

تكبر لازمه خودفراموشي و فرار از خويشتن خويش است. اين كه از چه بوده، به چه تبديل خواهد شد و به كدامين سوي ره خواهد سپرد.

و عجبت للمتكبر الذي كان بالامس نطفة و يكون غدا جيفة [2] .



[ صفحه 29]



درشگفتم از متكبري كه ديروز نطفه بود و فردا مرداري بيش نخواهد بود!

و ما لابن آدم والفخر اوله نطفة، آخره جيفة، لا يرزق نفسه و لا يدفع حتفه [3] .

فرزند آدم را با فخرفروشي چه كار؟! او كه آغازش نطفه اي بي مقدار بوده است و پايانش مرداري بدبو خواهد بود. نه روزي خود دادن را مي تواند و نه قادر است به باز راندن مرگش!

تكبر براي هيچكس سزاوار نيست. جز خداي يكتا [4] ! رعيت و والي، نادان و دانا، بزرگ و كوچك، و... از استكبار و اظهار بزرگي و تكبر، نصيبي نمي برند، جز كفر! [5] .

اين چنين است كه علي عليه السلام به مالك اشتر



[ صفحه 30]



در خصوص رفتار با خلق خدا مي فرمايد:

واشعر قلبك الرحمة للرعية و المحبة لهم و اللطف بهم... فانهم صنفان: ما اخ في الدين و اما نظير لك في الخلق [6] .

و مهرباني را بر دل خود پوششي گردان و دوستي ورزيدن با مردمان، و مهرباني كردن با همگان را... چه، رعيت دو دسته اند: يا برادر ديني تواند يا در آفرينش همانند تو.

پس بدان كه تو هيچگاه بر فرودستان خود برتري نداري و دليلي براي تكبر و خودبيني و ناديده گرفتن خوبي هاي مردمان نيست.

چه، آن كه مردم را خوار شمارد و حق را سبك [7] ؛ آن كه به سبب علم و دانش، عمل و عبادت، حسب و نسب، نژاد و جمال، ثروت و دارايي، توانايي و نيرومندي و كثرت مريد و پيرو و شاگرد و... از تواضع



[ صفحه 31]



دور گرديده [8] و بر خداي تعالي، بر پيغمبران و امامان و بر بندگان خدا تكبر مي ورزد [9] ملحد گرديده [10] و هيچگاه داخل بهشت نمي شود [11] .

... و نماز

زداينده ي كبر و خودبيني است.

فرض الله... الصلاة تنزيها عن الكبر [12] .



[ صفحه 32]



و خداوند واجب گردانيد... نماز را براي پرهيز از خود بزرگ بيني

چه، آن هنگام كه آدمي به نماز مي ايستد، بزرگي و رعنايي و تكبر، را بايد بر در سجده گاهش از خود فرونهاده، بنده وار به سان بندگان شكسته و كوفته، قدم عجز و نياز در آن گذارد. و سر در پيش افكنده و زبان به تضرع گشوده، با دلي پر درد و جاني پر حسرت و چشمي پر آب، با خجلت و شرمساري، به هنگام تكبير، كبرياء حق به ديده سر ديده؛ به وقت قيام در خجلت گناه خود مانده؛ و چون نام و كلام خداي را بر زبان راند بايد نهادش به كلي آگاه گردد و در ركوع همين تواضع و فروتني كند و در سجود، ادب و حضور به جاي آورد.

حضرت امام سجاد علي بن الحسين عليه السلام چون به نماز مي ايستاد مي گفت: بار خدايا من غريب مملكتم، افتاده در چاه معصيتم، غرق شده ي درياي محنتم، درد دارم، دارو نمي دانم، يا مي دانم و خوردن نمي توانم، نه روي آن كه نوميد شوم و نه زهره ي آن كه



[ صفحه 33]



فراتر آيم!



اگر در خور آن نيم كه رويت ببنم

باري به سر كوي تو قربانم كن [13] .



انسان مؤمني كه بارها و بارها، در شب و روز، بر خاك، سر مي سايد و ذات اقدس الهي را به كبرياء و بزرگي ياد و به بندگي و حقارت خويش اقرار مي كند، تكبر را از خود دور نموده و خود را از دام گناه بزرگ آن مي رهاند.



[ صفحه 34]