در كتاب هاي اخلاق و عرفان، براي حضور قلب در نماز مراتبي ذكر كرده اند كه به اختصار چنين است:

- اجمالا بدانيم كه حمد و ثناي پروردگار مي گوييم. اگر چه به معاني الفاظ توجه نمي كنيم. مرحوم آية الله شاه آبادي رحمه الله (استاد حضرت امام خميني قدس سره) اين مرتبه را تشبيه فرموده بودند به اينكه برگه اي را به دست كودكي بدهند تا در مقابل بزرگي آن را بخواند. او حمد و ثنا مي خواند، اما معنا و حقيقت آن را نمي داند و متوجه نيست در مقابل چه كسي، چه مي گويد. [1] .

- به معاني كلمات و الفاظي كه مي گوييم، توجه كنيم كه واقعاً به خدا چه مي گوييم؟ اين مرحله، توجه ظاهري به نماز است.

- اسرار عبادت و حقيقت اذكار و تسبيح و... را بفهميم و در نماز به آنها توجه داشته باشيم. برخي از بزرگان در اين زمينه داراي آثار گرانبها و خواندني هستند. مرحوم شهيد ثاني رحمه الله و مرحوم ميرزا جواد آقا ملكي تبريزي رحمه الله و آية الله جوادي آملي هر كدام اسرارالصلوة نگاشته اند و از حضرت امام خميني قدس سره آداب الصلوة ترجمه و چاپ گرديده است.

- اسرار و حقايق اذكار را به باطن نفوذ داده و به يقين برسيم. در اين حالت زبان از قلب پيروي مي كند. قلب چون يقين دارد، زبان را به اذكار وادار مي كند.



[ صفحه 25]



- نمازگزار، اسماء و صفات حق را با چشم باطن مي بيند و چيزي جز او نمي بيند. حتي به خود و افعال و اذكارش توجه ندارد و از سخن و سخنگو غافل است. به اين مرحله حضور قلب در معبود مي گويند نه حضور قلب نمازگزار. كه البته اين امر با توجه به درجات سالكين، متفاوت است. [2] .

از بهترين شاگردان مرحوم آية الله سيد علي آقا قاضي رحمه الله، سيد هاشم حداد بود. در يكي از ملاقات هاي استاد شهيد مطهري رحمه الله با سيد هاشم رحمه الله، ايشان از شهيد مطهري رحمه الله پرسيد: نمازت را چگونه به جا مي آوري؟ شهيد گفت: «كاملاً توجه به معاني كلمات و جملات آن دارم». سيد هاشم رحمه الله تأملي كرد و فرمود: «پس كي نماز مي خواني؟! در نمازت توجه ات به خدا باشد و بس!» [3] .



[ صفحه 29]