از آنجا كه نص صريح قرآن و روايات صحيح به ثبوت محبت و رضايت، و به غضب و خشم براي خداوند - جل جلاله - تصريح نموده اند، بايد براي آنها رويكردي معلوم و معناي روشن وجود داشته و غير از رضايت و محبت و غضب و خشم كه از جسمهاي خاكي مي شناسيم، و غير از تفسير و معنايي باشد كه ذكر شد كه «مقصود از محبت و رضايت خداوند ثواب او، و منظور از خشم و غضبش همان عذاب و عقاب اوست.»

چنانكه معناي ساير صفات او - جل جلاله - نيز غير از صفات اجسام مي باشد، مثلاً قادر و توانا بودن ما اقتضايش داشتن نيرو و قدرت زايد بر ذات و حالتي نو و جديد غير از عاجز و ناتوان بودن ما مي باشد، و همچنين اقتضاي دانا و زنده بودن و ساير صفاتمان، مقتضي تجدد حالات و دگرگوني ها براي ماست.

و اين معاني نسبت به خداوند - جل جلاله - محال است، ليكن اين صفات درباره ي خداوند متعال به معنايي ديگر بايد باشد كه هم زيبنده ي ذات پاك او كه مانندي براي آن وجود ندارد بوده، و هم شايسته ي صفات منزهش باشد كه همانند و همگوني براي آن وجود ندارد. و تفسير و معناي محبت و خشنودي و غضب و خشم او - جل جلاله - نيز به اين صورت خواهد بود. و اين مطلب نيز آنچه را كه ما در آغاز سخن ادعا نموديم براي ترديدكنندگان روشن ساخته و شگفت آنان را زايل مي كند.

ناگفته نماند كه دو سال بعد از نگاشتن اين مطالب، ديدم در جزء اول از تفسير قرآن طبري [1] عده اي از مفسران مطلبي را كه ما پيرامون غضب الهي ذكر نموده و برگزيديم، ذكر كرده اند.



[ صفحه 215]