در نماز معراج رسول خدا صلي الله عليه و آله و سلم پس از ركوع، خداوند فرمود: «... به عرش من بنگر». رسول خدا صلي الله عليه و آله و سلم فرمود: «پس به عظمتي نگريستم كه از ديدنش بي هوش شدم. آن گاه پس از ديدن عظمت به من الهام شد و گفتم: «سبحان ربي العظيم و بحمده» [1] وقتي اين ذكر را گفتم، از حالت غشوه بيرون آمدم تا اين كه با الهامات پي در پي هفت بار آن را مي گفتم. سپس به خود آمدم و به حال عادي بازگشتم». [2] .

اي عزيز! در مقام عظمت سلوك سرور كل و هادي سبل صلي الله عليه و آله و سلم دقت كن. او در حال ركوع كه نظر به غير خويش است، نور عرش را مي بيند. چون كه در نگاه اولياء نور عرش جلوه ي ذات است بي آينه، تعين نفس از بين مي رود و حالت غشوه و صعق دست مي دهد. خداوند نيز با عنايات ازلي خويش، آن وجود شريف را مدد كرده و



[ صفحه 220]



با الهام حبي، «تسبيح» و «تعظيم» و «تحميد» را به او تلقين مي كند. رسول خدا صلي الله عليه و آله و سلم هم پس از هفت مرتبه - به عدد حجاب ها و به عدد مراتب انسان - به خود مي آيد و به او حالت صحو دست مي دهد. در تمام نماز معراج اين حالت بوده است.

حالا كه ما به خلوت انس راهي نداشته و در مقام قدس جايگاهي نداريم، خوب است ناتواني و ذلت خود را سرمايه ي رسيدن به مقصد نماييم. اگر خود مرد ميدان نيستيم، از مردان راه هدايت بخواهيم و از معنويت اولياي كامل الهي كمك بگيريم؛ شايد بويي از معارف به مشام جان ما برسد و نسيمي از لطايف به كالبد مرده ي ما بوزد؛ چرا كه عادت خداوند متعال احسان و اخلاق او تفضل و انعام است.

ركوع شامل «تسبيح» و «تعظيم» و «تحميد» خداوند عزوجل است. «تسبيح» تنزيه از توصيف و تقديس از تعريف مي باشد. «تعظيم» و «تحميد» نيز خروج از حد تشبيه و تعطيل است؛ چرا كه «تحميد» ظهور خداوند در آينه ي مخلوقات را مي رساند و «تعظيم» محدود بودن را از خدا سلب مي كند. پس او ظاهر است و ظهوري ظاهرتر از او در عالم نيست و صفات مخلوقات را هم به خود نمي گيرد.