عمده ي حالات نماز سه حالت است كه ساير اعمال مقدمه ي آن ها مي باشد: اولي قيام، دومي ركوع و سومي سجود است. اهل معرفت اين سه را اشاره به توحيدات سه گانه (افعالي، صفاتي، ذاتي) مي دانند. ما در كتاب سرالصلوة اين مقام ها را بنابر ذوق عرفاني بيان كرديم. حال در اين جا با زباني ديگر كه با فهم عامه تناسب داشته باشد آن را بيان مي كنيم.

نماز كه معراج مؤمن و نزديك كننده ي متقين به خدا است دو ركن دارد كه يكي مقدمه ي ديگري است. اول ترك خودبيني و خودخواهي كه باطن و حقيقت تقوا است؛ دوم: خداخواهي و حق طلبي كه حقيقت معراج و قرب به خدا است.

در مقام قيام و ركوع و سجود، اين دو ركن به تدريج حاصل مي شود. در حالت «قيام» خودبيني در مقام فاعليت با ديدن فاعليت حق و قيوميت مطلق او ترك مي شود. در «ركوع» با رؤيت مقام اسماء و صفات حق، خودبيني در مقام اسماء و صفات متروك مي گردد. در «سجده» نيز خودبيني به صورت مطلق ترك شده و



[ صفحه 219]



همه، خداخواهي و خداطلبي است. همه ي منازل سالكين هم از شئونات اين سه مقام مي باشد.

اگر سالك به اين توجه كرد كه سر اين اعمال، در توحيدات سه گانه نهفته است، مراقبت بيشتري از آن ها خواهد كرد؛ چرا كه هر چه مقام بالاتر باشد، احتمال لغزش نيز بيشتر است.

در مقام ركوع ادعاي سالك آن است كه در عالم وجود، علم و قدرت و حيات و اراده اي جز خداوند نيست. اين ادعاي بسيار بزرگي است كه شايسته ي ما نيست. به همين دليل هم بايد به درگاه خداوند تضرع كرده و از قصور و كوتاهي خويش پوزش بخواهيم و نقص خويش را با تمام وجود درك كنيم؛ باشد كه عنايتي از جانب او شامل حالمان گردد.