مراتب سلوك از ابتدا تا انتها در سوره ي حمد بدين گونه مي باشد كه: ممكن است «استعاذه» اشاره به ترك غير حق و فرار از سلطنت شيطان باشد. ترك غير حق مقدمه ي مقامات است؛ نه جزء كمال؛ چرا كه تخليه [1] مقدمه ي تحليه [2] است و خودش از مقامات كمالي نيست؛ به همين دليل استعاذه جزء سوره نيست؛ بلكه مقدمه اي براي ورود به آن است.

«تسميه» مي تواند اشاره به مقام توحيد فعلي و ذاتي و جمع ميان اين دو باشد. از «الحمد لله» تا «رب العالمين» شايد به توحيد فعلي اشاره كند و «مالك يوم الدين» اشاره به فناء تام و توحيد ذاتي داشته باشد. از «اياك نعبد» حالت صحو و رجوع آغاز



[ صفحه 184]



مي شود. به عبارت ديگر «استعاذه»، سفر از خلق به سوي حق و خارج شدن از خانه ي نفس است. «تسميه» اشاره به تحقق حقانيت پس از جدا شدن از خلقيت و عالم كثرت است. «الحمدلله» تا «رب العالمين» اشاره به سفر از حق بالحق في الحق مي باشد. در «مالك يوم الدين» اين سفر تمام مي شود. در اياك نعبد سفر از حق به سوي خلق و حاصل شدن صحو و رجوع آغاز مي شود. در «اهدنا الصراط المستقيم» اين سفر به پايان مي رسد.