در سوره شريفه ي حمد تمام مراحل سلوك من الخلق الي الحق وجود دارد. در مسير اين سلوك، سالك به مقام حضور و مشاهده ي حق مي رسد و در انتهاي اين



[ صفحه 178]



سلوك در سايه ي سلطنت مالكيت خداوند كه در «مالك يوم الدين» رخ داد، حالت استقراري به دست مي آيد. سالك وقتي به سوي خدا مي رفت، خدا را در آينه ي مخلوقات مي ديد؛ اما وقتي به مقام فناي كلي در «مالك يوم الدين» رسيد، خلق را در آينه ي خدا مي بيند. از آن جا كه ممكن است چنين حالي ثبات نداشته باشد، در اين جا ثبات خود را از خدا مي خواهد و مي گويد: (اهدنا الصراط المستقيم).

بايد دانست كه اين مقام و چنين تفسيري براي كاملين از اهل معرفت است. مقام اول اين ها آن است كه در مقام بازگشت از سير الي الله، حق تعالي حجاب آن ها در برابر خلق مي شود؛ اما مقام كمال آن ها حالت برزخيت كبري است كه نه خلق حجاب حق مي شود؛ مثل ما در حجاب فرورفتگان و نه حق حجاب خلق مي گردد؛ مثل واصلان مشتاق و فانيان مجذوب. پس صراط مستقيم آن ها همين حالت برزخيت است كه صراط حق مي باشد. مقصود از «الذين انعمت عليهم» كساني هستند كه خداوند در علم خويش استعداد آن ها را تقدير فرمود و پس از فناء كلي آن ها را به ميان مخلوقات برگرداند. «مغضوب عليهم» هم محجوبان قبل از وصول و «ضالين» فانيان در حضرت حق هستند.

اما درباره ي كساني غير از اين دسته چنين تفسيري صحيح نيست. صراط كساني كه وارد سير و سلوك نشده اند، همين ظاهر شريعت مي باشد؛ از همين رو «صراط مستقيم» به «دين» و «اسلام» تفسير شده است. درباره ي اهل سلوك مقصود از «هدايت» راهنمايي و «صراط مستقيم» نزديك ترين راه رسيدن به خدا است كه همان راه رسول خدا صلي الله عليه و آله و سلم و اهل بيت او است. در روايات نيز صراط مستقيم به رسول خدا و ائمه ي هدي و اميرالمؤمنين عليه السلام تفسير شده است. در حديثي آمده كه رسول خدا صلي الله عليه و آله و سلم خطي مستقيم كشيدند و در اطراف آن، خطوط ديگري ترسيم نمودند. سپس فرمودند: «اين خط مستقيم از من است». [1] خداوند نيز فرمود: «شما را امت



[ صفحه 179]



ميانه قرار داديم». [2] شايد مقصود از امت ميانه همه ي مصداق هاي ميانه باشد كه ميانه بودن در معارف و كمالات روحي كه مقام برزخيت كبري است نيز شامل آن بشود. به همين دليل اين مقام؛ يعني ميانه بودن، اختصاص به اولياي كامل الهي دارد؛ از اين رو امام باقر عليه السلام مي فرمايد: «ماييم امت وسط و ماييم شهداء خدا بر خلق». [3] .