علماي ظاهر [1] معتقدند كه «رحمن» و «رحيم» از رحمت مشتق شده؛ به همين دليل هم عطوفت و رقت در معناي آن دو وجود دارد. از ابن عباس - رضي الله عنه - روايت شده كه: «آن دو (رحمن و رحيم) دو نام لطيف (متضمن معناي لطف) هستند كه يكي از ديگري لطيف تر است؛ رحمن يعني لطف كننده و رحيم يعني مهرباني كننده با بندگانش به دادن روزي و نعمت ها». [2] از آن جا كه لازمه ي عطوفت و رقت، تأثير پذيري و تغيير است، گفته اند كه اطلاق اين دو اسم بر خداوند مجازي است.

برخي ديگر هم اين اشكال را به گونه اي ديگر رفع كرده و گفته اند كه اطلاق اين اسماء بر خدا به جهت آثار است؛ نه اوصاف؛ رحمن و رحيم، يعني كسي كه با بندگان خويش به رحمت رفتار مي كند؛ اما به نظر مي رسد كه نيازي به هيچ يك از اين توجيهات نيست؛ چرا كه «رحمن»، «رحيم»، «عطوف»، «رؤوف» و امثال اين اسماء يك جهت كمالي دارند كه همان مهرباني است و يك جهت نقص دارند كه همان انفعال، تأثير پذيري و تغيير مي باشد. جهت نقص اين مفاهيم در هنگام وضع اين الفاظ براي اين معاني مورد نظر نبوده؛ به همين دليل هم نيازي نيست كه به



[ صفحه 160]



هنگام اطلاق اين اسماء بر خدا به دنبال توجيهي بگرديم.