اهل معرفت قيام را به صورت شكلي و لفظي نماد توحيد افعالي مي دانند. قيام به صورت شكلي اشاره به قيام عبد به حق و مقام قيوميت خداوند مي كند. مقام قيوميت حق، مقام تجلي فعلي او است كه در اين تجلي، فاعليت خداوند ظاهر مي شود؛ به گونه اي كه همه ي موجودات غرق در اين فاعليت هستند.

ادب عرفاني قيام آن است كه سالك، مقام فاعليت خداوند را به دل يادآوري كرده، قيوميت حق و وابستگي مطلق خلق به خدا را به باطن دل برساند. وقتي اين حقيقت در دل سالك استوار شد، قرائت نماز با زبان خدايي خوانده مي شود و ذاكر و مذكور خود خدا مي شود. در اين هنگام برخي از اسرار قدر براي او كشف شده و برخي از مراتب «كما أثنيت علي نفسك» [1] و «أعوذ بك منك» [2] براي او آشكار مي شود.



[ صفحه 97]



يكي از آداب قيام، نگاه كردن به خاك است كه اصل انسان مي باشد. ديگري سر به زير انداختن است كه اشاره به ذلت و فقر ذاتي انساني دارد. «اي مردم شما به خدا نيازمند هستيد و خدا است بي نياز ستوده». [3] .

درباره ي اين كه قرائت به صورت لفظي هم به قيام توحيد فعلي اشاره مي كند، در تفسير سوره ي حمد سخن مي گوييم.