تفهيم به اين معنا است كه سالك در هر مرتبه اي كه هست، ذكرها و حقايق عبادات را به قلب ياد دهد. اگر در ابتداي راه بوده و از فهم معاني قرآن و اذكار بي بهره است، به قلب خود بفهماند كه قرآن كلام خدا، و ذكر يادآوري خدا، و عبادت اطاعت و فرمان برداري پروردگار است.

اگر معاني ظاهري قرآن و اذكار را مي فهمد، همان معاني را به دل ياد دهد. اگر رازي از اسرار عبادات و معارف براي او كشف شده، با نهايت تلاش آن را به دل تفهيم كند.

نتيجه ي تفهيم آن است كه پس از مدتي قلب، زبان گشوده و خود ذاكر مي شود و زبان را هم به ذكر وا مي دارد؛ يعني اگر تا به حال زبان معلم دل بود، حالا دل معلم زبان مي شود. در اين حالت گاه مي شود كه زبان انسان در حالت خواب مشغول ذكر مي شود؛ چرا كه قلب در حال خواب هم ذكر مي گويد و وقتي او معلم شد، زبان هم به تبعيت از او در خواب مشغول ذكر مي شود. نشانه ي باز شدن دل آن است كه خستگي و سختي ذكر گفتن از بين مي رود. اين ادب براي كساني كه در ابتداي سير و سلوك هستند بسيار لازم است.

يكي از دلايل تكرار ذكرها و دعاها نيز همين است كه زبان قلب باز گردد و تا



[ صفحه 25]



ادب تفهيم مراعات نشود زبان دل باز نمي شود. در روايات نيز به اين نكته اشاره شده است. امام صادق عليه السلام از اميرمؤمنان علي عليه السلام نقل كرده است كه فرمود: «... بلكه با قرآن بر دل هاي خود سخت بكوبيد و بر آن مباشيد كه سوره را به آخر برسانيد». [1] .

امام صادق عليه السلام به ابواسامه فرمود: «اي ابااسامه! خدا را به ياد دل هايتان بياوريد و از انديشه هايي كه او راضي نيست، بپرهيزيد». [2] .

اولياي كامل الهي نيز اين ادب را رعايت مي كردند. روزي به امام صادق عليه السلام در هنگام نماز حالتي دست داد كه ايشان غش كردند. پس از به هوش آمدن از ايشان درباره ي دليل اين حالت پرسيدند. حضرت پاسخ فرمود: «به قدري اين آيه را با خود تكرار كردم تا آن را از گوينده ي آن شنيدم و اندامم تاب ديدن قدرت او را نياورد». [3] .

ابوذر مي گويد: «شبي پيامبر خدا صلي الله عليه و آله و سلم به پا خاست و پشت سر هم اين آيه را تكرار فرمود: «اگر آن ها را عذاب كني بندگان تو هستند و اگر از آنان درگذري، اين تويي كه شكست ناپذير حكيمي» [4] ». [5] .

پس حقيقت ذكر، ذكر قلبي است و ذكر زباني بدون آن، بي فايده مي باشد. رسول خدا صلي الله عليه و آله و سلم به ابوذر فرمود: «اي ابوذر! دو ركعت نماز ميانه كه با تفكر و تدبر همراه باشد، بهتر است از شبي را تا صبح با دلي غافل نماز خواندن». [6] باز هم حضرت فرمود: «خداوند به صورت هاي شما نظر نمي كند؛ بلكه به قلب هاي شما نظر مي افكند». [7] .



[ صفحه 26]