بايد توجه داشت كه همه خواسته هاي يك نمازگزار، در سوره اي از قرآن كريم جمع شده است و آن سوره اي است كه هر نمازگزار نمازش را با خواندن آن آغاز مي كند.

سوره حمد با عظمت ترين سوره اي است كه هر نمازگزار نمازش را با خواندن آن آغاز مي كند. اين سوره با عظمت ترين سوره اي است كه خداوند متعال بر بندگانش عطا فرموده است و به آنها اجازه داده است كه در نمازهايشان آن را تكرار كنند و بدين وسيله بزرگ ترين درخواست هاي خود را از او بطلبند.

جابر بن عبدالله انصاري گويد پيامبر بزرگوار صلي الله عليه و آله و سلم به من فرمودند:

«مي خواهي بهترين سوره قرآن را به تو نشان بدهم؟

عرض كردم: آري جانم فدايتان باشد.

پس پيامبر بزرگوار صلي الله عليه و آله و سلم سوره حمد، ام الكتاب را به من تعليم فرمودند.

سپس پيامبر بزرگوار صلي الله عليه و آله و سلم فرمودند: آيا تو را از آن آگاهت نسازم؟

جابر عرض كرد: بلي جانم فدايتان باشد، باخبرم سازيد.

پيامبر بزرگوار صلي الله عليه و آله و سلم فرمودند: در اين سوره دواي هر دردي وجود دارد جز مرگ.» [1] .

فضيلت اين سوره والاتر از آن است كه به آساني بتوان آن را بيان نمود.

سوره حمد، ستايش و حمد بنده نمازگزار از خداي تعالي و خواهش عارفانه اي است كه از درگاه حضرت باريتعالي خواستار آن است.



[ صفحه 221]



براي آگاهي از مفاهيم عالي اين سوره، و اينكه نمازگزار با خواندن آن، چه درخواست عظيمي را از خداوند متعال مسئلت مي كند، به تحليل اين سوره مبارك، از ديدگاه ائمه معصومين عليهماالسلام مي پردازيم.

آنچه اسلام را از ديگر اديان الهي متمايز مي سازد، غني بودن و معتبر بودن منابع آن مي باشد؛ زيرا كه اسلام براساس منبع غني و معتبري همانند قرآن كريم استوار است كه به صراحت خود قرآن، از دستبرد بيگانگان در امان بوده و هيچگونه تحريفي در آن راه نيافته است.

قرآن را پيامبري بزرگوار براساس وحي الهي براي بشريت به ارمغان آورده است كه مقامي بس بلند و شايسته دارد و همه پيامبران الهي ظهور او را بشارت داده اند.

بنابراين اسلام و رسيدن به مرحله ايمان را بايد به وسيله قرآني آموخت كه استادانش، دانشمنداني فرهيخته مي باشند كه تمام گفتارشان براساس حقيقت استوار است و هيچگونه انحرافي در كلامشان مشاهده نمي شود.

آن دانشمندان، پيامبر بزرگوار صلي الله عليه و آله و سلم و ائمه معصومين عليهماالسلام مي باشند.

مفاهيم قرآن همانند دريايي بيكران است كه شنا كردن در آن براي هر كسي ناممكن است؛ زيرا غوطه ور شدن در اين بحر نامتناهي، غواصان ماهري مي طلبد كه بتوانند به تمام آن مفاهيم احاطه كامل داشته باشند و به هدف آنها آگاه باشند.

اگر چه خداوند متعال در قرآن كريم، انسانها را به تدبر و تفكر در آيات آن فراخوانده است؛ اما بايد توجه داشت كه تدبر و تفكر در آيات قرآن، بدون علم و آگاهي كافي، امكان پذير نمي باشد و با علم اندك، نمي توان در آيات قرآن غور و بررسي نمود.

بايد دانست كه قرآن براساس علمي كامل استوار است كه انسانها آن علم كامل را ندارند كه بتوانند براساس آن، مفاهيم عميق قرآن را درك و تفسير نمايند.

تفسيرهايي كه توسط افراد مختلف از قرآن شده است صحت اين موضوع را ثابت مي كند.

تفسيرهاي مفسرين گذشته، همواره مورد اشكال مفسرين بعدي واقع مي شود؛ زيرا كه علم همواره سير تكاملي خود را مي پيمايد و بر اين اساس، تفسيرهايي كه با نظر فردي صورت مي گيرد، اصالت خود را از دست مي دهند؛ زيرا ممكن است تفسير فردي مورد



[ صفحه 222]



قبول دانشمندان عصر خود قرار گيرد، اما پس از مدتي دانشمندان عصر ديگر، آن تفسير را قبول نداشته باشند. اما تفسيري كه از سوي ائمه معصومين عليهم السلام بيان گرديده است به لحاظ اينكه از علم كامل سرچشمه گرفته، از خطا و اشتباه مصون است و در هر زماني، واقعيت را بيان مي كند.

وهب بن قرشي از مولاي بزرگوار، امام صادق عليه السلام كه آن حضرت از پدران بزرگوارشان روايت نموده كه اهل بصره به مولاي بزرگوار، امام حسين بن علي عليه السلام نامه اي نوشته و در آن از كلمه ي صمد پرسيدند.

امام بزرگوار عليه السلام در پاسخ آنها اين نامه را نوشتند:

بسم الله الرحمن الرحيم

اما بعد، در قرآن خوض مكنيد و در آن به مجادله نپردازيد و در آن بدون علم سخن مگوئيد، زيرا از جدم رسول خدا صلي الله عليه و آله و سلم شنيدم كه فرمودند:

هر كس درباره ي قرآن چيزي و (سخني) بدون علم بگويد جايگاهش در آتش است... (تا آخر روايت) [2] .

بدون ترديد، تفسير واقعي قرآن بر عهده كسي است كه آيات آن بر او نازل گرديده است و اين فرد كسي جز پيامبر بزرگوار صلي الله عليه و آله و سلم نمي تواند باشد؛ زيرا آن بزرگوار است كه از تمام مفاهيم آيات قرآن آگاهي دارد و هدف از نزول آن ها را مي داند.

بدين جهت است كه آن بزرگوار فرموده اند:

«هر كس قرآن را به رأي خويش تفسير كند، خداوند مجلسي از آتش براي وي فراهم مي كند.» [3] .

بر همين اساس مي توان گفت كه تفسير قرآن از عهده كسي برمي آيد كه علم و آگاهي كافي بدان داشته باشد و اگر كسي بدون علم و آگاهي، به تفسير قرآن بپردازد، بدون ترديد به خود ستم نموده است.



[ صفحه 223]



مولاي بزرگوار، امام رضا عليه السلام نيز در اين زمينه مي فرمايند:

«كتاب خدا را با رأي خود تأويل و تفسير مكن؛ زيرا خداوند متعال فرموده است: و لا يعلم تأويله الا الله و الراسخون في العلم (آل عمران، 7)

«تأويل قرآن را جز خدا و راسخون در علم، نمي دانند.» [4] .

بنابراين براساس كلام خداوند متعال، كساني مي توانند در زمينه تفسير قرآن، نظري داشته باشند كه راسخون در علم باشند.

بر اين اساس هدف ما بر اين است كه سوره حمد را كه يكي از پراهميت ترين سوره هاي قرآن كريم مي باشد، براساس تحليل ائمه معصومين عليهم السلام مورد بررسي قرار دهيم.

سوره ي حمد، داراي مفهومي عميق مي باشد. كسي كه با ايمان قلبي به مفهوم آن پي ببرد، به مفهوم واقعي در صراط بودن رسيده است و شناخت آن از والاترين وظيفه ي يك مؤمن نمازگزار مي باشد. اگر كسي بخواهد صراط مستقيم را بشناسد، بهتر است سوره ي حمد را براساس تفسيري كه از سوي ائمه معصومين عليهماالسلام بيان گرديده است، به خوبي فراگيرد.

اين سوره، همانند سوره هاي ديگر قرآن با عبارت

بسم الله الرحمن الرحيم

آغاز مي گردد و اولين عبارتي است كه نمازگزار نمازش را با آن آغاز مي كند، عبارتي كه اگر هر عملي با آن شروع گردد، مي تواند سرانجام خوشايندي داشته باشد، و معني آن چنين است.

«به نام خداوندي كه بخشنده به تمام انسانها و بخشنده به مؤمنين است.»

آغاز دلنشين سخن، از مهمترين و اساسي ترين شيوه ي شروع سخن گفتن است. اگر فردي در آغاز كلامش، سخن را با بياني شيوا آغاز نمايد، بدون ترديد تأثير آن در شنوندگانش بيشتر خواهد بود.

خداوند تبارك و تعالي به ما مي آموزد، زماني كه سخن و عملي را شروع مي كنيد، با نام و ياد من آغاز كنيد كه سرانجام مباركي خواهد داشت.



[ صفحه 224]



اما گفتن «بسم الله الرحمن الرحيم» در نماز تنها براي شروع مطلوب سخن نيست، بلكه گفتن آن براساس عامل مهم تري است كه در كلامي از مولاي بزرگوار، امام رضا عليه السلام جلوه گر است:

علي بن حسن بن فضال از پدرش نقل كرده است كه گفت:

از مولاي بزرگوار، امام رضا عليه السلام درباره «بسم الله» سؤال كردم.

آن بزرگوار فرمودند:

«وقتي كسي مي گويد «بسم الله» معنايش اين است كه علامتي از نشانه هاي الهي بر خود مي نهم كه همان علامت عبوديت است.» [5] .

بايد توجه داشت كه در نظام خلقت، بالاترين درجه اي كه يك انسان مي تواند بدان برسد، مقام بندگي خداوند متعال است و اين مقام به هر كسي اعطا نمي گردد مگر بنده اي كه خود را بدان پايه برساند.

بنابراين نمازگزار، با اداي اين جمله، مهر عبادت و بندگي بر پيشاني خود مي زند و بدين وسيله خود را در زمره ي عبادت كنندگان قرار مي دهد.

يك نمازگزار نمازش را با عبارتي آغاز مي كند كه داراي مفهومي بس عميق مي باشد. براي فهم بهتر اين عبارت، بررسي و مطالعه روايتي از مولاي بزرگوار، امام صادق عليه السلام مي تواند ما را در شناخت آن ياري نمايد.

امام بزرگوار عليه السلام مي فرمايند:

«الله (به مفهوم) معبود هر موجود، و رحمن يعني رحم كننده به تمامي مخلوقات، و رحيم يعني رحم كننده مخصوص مؤمنين است.» [6] .

در اين تفسير، امام بزرگوار عليه السلام سه واژه مهم را كه در عبارت بسم الله الرحمن الرحيم به كار رفته است، به طور معناداري تفسير فرموده اند.



[ صفحه 225]