اولين عملي كه يك نمازگزار براي آماده ساختن خود براي نماز و حضور در بارگاه حضرت حق تعالي انجام مي دهد، بجا آوردن يك وضوي كامل است. وضو داراي شرايط خاصي است كه آگاهي از آن بر هر فرد مسلماني واجب است. فلسفه وضو براساس يك



[ صفحه 190]



حالت عرفاني بنا نهاده شده است.

آب همواره سمبل و علامت طهارت و پاكيزگي بوده است، آب خود پاك است و نيز پاك كننده است و هر چيزي كه آلوده باشد به وسيله آب مي توان آن را پاك كرد.

فردي كه مي خواهد خود را لايق حضور حضرت باريتعالي نمايد، بايد خود را در اين مايع پاك كننده، كه خداوند متعال او را به همين منظور آفريده است، به طريقي كه دستور داده است، شستشو دهد.

كسي كه مي خواهد با خالقي كه تمام جهان هستي اش به اشاره او بستگي دارد و اگر لحظه اي نظر لطفش را از جهان بردارد، جهان فاني خواهد گرديد، سخن بگويد، بايد خود را لايق مناجات با چنين خالقي بنمايد و در آبي كه خلق فرموده است و دستور وضو در آن را داده است، خود را وضو بدهد، درست به همان شيوه اي كه خود او فرموده است!

بنابراين لايق حضور شدن، شرايطي لازم دارد و شرايط آن انجام يك وضوي كاملي است كه از طريق پيامبر بزرگوار اسلام صلي الله عليه و آله و سلم كه به دستور خداوند عالميان صادر گرديده و به ما رسيده است.

به جا آوردن چنين وضويي شرايط ورود به آن نمازي است كه قرار است آغاز شود و ببينيم كه با كه سخن مي گوئيم و چه مي گوئيم!

بدون ترديد هر عملي داراي علت و فلسفه اي مي باشد. وضو نيز عملي است كه داراي فلسفه اي مي باشد. فلسفه وضو را تنها مي توان در قرآن كريم و سخنان ائمه معصومين عليهماالسلام جستجو كرد زيرا تنها آن بزرگواران هستند كه به اسرار و حقايق عالم هستي واقف مي باشند و به اسرار عبادت احاطه علمي كامل دارند.

مولاي بزرگوار، امام صادق عليه السلام در زمينه اسرار وضو مي فرمايند:

«چون قصد تطهير و وضو كني، مانند شخصي كه مي خواهد خود را به رحمت پروردگار متعال نزديك كند، به آب نزديك شو؛ زيرا كه خداوند متعال آب را وسيله مناجات و قرب خود قرار داده و مقدمه و دليل بر بساط بندگي و عبادت خود معين فرموده است. هم چنانكه رحمت پروردگار، گناهان بندگان را محو و نابود مي سازد، آب نيز آلودگي هاي ظاهري را تطهير و پاك مي گرداند.

خداوند متعال مي فرمايد:



[ صفحه 191]



هو الذي ارسل الرياح بشرا بين يدي رحمته و انزلنا من السماء ماء طهورا

«او كسي است كه بادها را بشارت دهنده رحمت خود مي فرستد و از آسمان آبي پاك كننده نازل مي كند.» (فرقان، 48)

و باز مي فرمايد:

و جعلنا من الماء كل شي ء حي افلا يؤمنون (انبياء، 30)

«و از آب هر چيزي را زنده گردانيديم آيا ايمان نمي آوريد؟»

پس هم چنان كه خداوند متعال هر چيزي از نعمت هاي دنيا را به وسيله آب زنده كرده است، همان گونه، قلبها را در اثر طاعات و بندگي ها به وسيله فضل و رحمت خود، حيات بخشيده است.» [1] .

بنابراين اولين گام براي رسيدن به حضور حضرت باريتعالي، تطهير نمودن و وضو ساختن مي باشد. وضو، تطهير جسم از آلودگي هاي ظاهري و غوطه ور شدن در فضل و رحمت پروردگار متعال مي باشد.

مولاي بزرگوار، امام رضا عليه السلام نيز در زمينه فلسفه وضو روايتي را بيان فرموده اند كه ما را در شناخت حقيقت وضو ياري مي كند.

آن بزرگوار مي فرمايند:

«همانا وضو به خاطر آن مقرر گرديده است كه بنده هنگامي كه در پيشگاه خداي جبار مي ايستد و با او مناجات مي كند، پاك باشد و براي آن است كه بنده در آنچه او را خداي متعال امر فرموده، مطيع و از گناهان و نجاست پاكيزه باشد.

فوايد ديگر وضو، برطرف شدن كسالت و رفع شدن چرت و پاكيزه شدن قلب براي ايستادن در پيشگاه خداي جبار است.



[ صفحه 192]



و همانا بدين جهت وضو بر صورت و دو دست و دو پا واجب شد كه بنده وقتي در پيشگاه خداي جبار مي ايستد، اين عضوها از جسم او آشكار مي شود؛ زيرا كه شخص با صورتش سجده و خضوع مي نمايد، و با دو دستش سؤال و رغبت و رهبت و تبتل [2] مي نمايد، و با سرش در ركوع و سجود به سوي حضرت حق تعالي روي مي كند، و با پاهايش مي ايستد و مي نشيند.» [3] .

تطهير نمودن جسم و اعضايي كه به هنگام نماز آشكار مي شود در نماز الزامي است. اعضايي مانند سر و دست ها و پاها كه موقع نماز بيرون از لباس قرار مي گيرند، بايد پاكيزه باشند.

زماني كه بنده در نماز به درگاه خدا روي مي كند و زماني كه سر بر ركوع و سجده فرود مي آورد بايد سر و صورتش تطهير شده باشد و با سر و صورتي آلوده در پيشگاه حضرت احديت ظاهر نشود.

زماني كه بنده دستهاي خود را رو به آسمان بلند مي كند و از آستان او، طلب حاجت مي نمايد. دستهايش نبايد آلوده باشد. با دستهاي آلوده چگونه مي توان از خداي بي همتا حاجت خواست!

هدف ديگر وضو، از بين بردن كسالت و سستي و خواب آلودگي مي باشد. دستور اكيد وجود دارد كه با حالت خواب آلودگي و چرت زدن و كسالت و سستي به نماز قيام نكنيد. به همين لحاظ تأكيد فراوان شده است كه وضو را تا حد امكان با آب خنك به جاي آوريد؛



[ صفحه 193]



زيرا آب سرد عوامل فوق را برطرف مي كند و انسان را شاد و سرزنده براي نماز آماده مي سازد.

خداي تعالي در سوره نساء، آيه 43، مي فرمايد:

يا ايها الذين امنوا لا تقربوا الصلوة و أنتم سكاري، حتي تعلموا ما تقولون

«اي كساني كه به ايمان گرويده ايد، در حال مستي به نماز نزديك نشويد تا بدانيد چه مي گوئيد...»

كلام خداي تعالي مبني بر اين است كه در حال مستي خواب و چرت زدن نماز برگزار نكنيد؛ زيرا كه در چنين حالتي آگاهي كامل نداريد كه با خداوند چه مي گوئيد.

روايتي ارزنده از مولاي بزرگوار اين حقيقت را به درستي مورد تأييد قرار مي دهد.

زراره گويد؛ مولاي بزرگوار، امام باقر عليه السلام فرمودند:

«در حالي كه كسل و سنگين و در حال چرت زدن هستيد، به نماز قيام نكنيد؛ زيرا (اين حالت) شعبه اي از نفاق است.

خداوند مؤمنين را نهي فرموده است از اينكه نماز را در حال مستي خواب برگزار نمايند.» [4] .

اين روايت به خوبي بيان مي دارد كه نماز بايد در حالي برگزار شود كه انسان داراي آمادگي كافي باشد و بدين جهت است كه مستحب است وضو با آب نسبتا سردي گرفته شود؛ زيرا كه اين عمل، حالت كسالت و چرت زدگي را از انسان برطرف مي كند و نشاط و سرور قلبي در انسان ايجاد مي نمايد.

زماني كه انسان با آب خنك وضو مي گيرد بدن او كه اعضاي مهم لامسه است با آب خنك تماس پيدا كرده و محرك خنك بودن آب، در قلب نمازگزار، شادابي و شعف ايجاد مي نمايد.

با چنين ويژگي هايي است كه انسان خود را براي حضور در بارگاه حضرت حق تعالي آماده مي سازد.



[ صفحه 194]



مناسب ترين عملي كه قبل از وضو به انجام آن تأكيد فراواني شده است، مسواك نمودن و بهداشت دهان و دندان مي باشد زماني كه انسان صبحگاهان از خواب بيدار مي شود بوي نامطبوع و آزار دهنده دهان، مانع حضور او در پيشگاه حضرت باريتعالي مي شود.

حاضر شدن با چنين وضعيتي در حضور مردم شايسته نيست تا چه رسد به اينكه انسان بخواهد با چنين حالتي، در حضور حضرت باريتعالي قيام كند و با او سخن بگويد.

بنابراين لازم است انسان قبل از وضو و پرداختن به نماز، با مواد تميز كننده، دهان و دندان هاي خود را شستشو دهد و بدين وسيله بوي تعفن دهان را از خود بزدايد و خود را براي حضور در بارگاه حضرت باريتعالي آماده سازد.

مولاي بزرگوار، امام باقر عليه السلام مي فرمايند:

«سحرگاه، پيش از وضو، مسواك كردن از سنت هاي اسلامي است.» [5] .

مولاي بزرگوار عليه السلام در اين روايت، بر مسواك نمودن به هنگام صبحگاهان تأكيد بيشتري فرموده اند كه علت آن بهداشت دهان و دندان و برطرف نمودن بوي بد آن كه حاصل موادي است كه در لابلاي دندانها مي باشد كه پس از خواب شبانه، در دهان ايجاد مي گردد.

اما بايد توجه داشت كه در روايات اسلامي به مسواك نمودن قبل از هر وضو نيز تأكيد فراواني شده است.

پيامبر بزرگوار صلي الله عليه و آله و سلم خطاب به مولاي بزرگوار، اميرالمؤمنين عليه السلام مي فرمايند:

«يا علي، بر تو باد مسواك نمودن به هنگام هر وضو.» [6] .

اگرچه خطاب پيامبر بزرگوار صلي الله عليه و آله و سلم در اين روايت، مولاي بزرگوار عليه السلام مي باشد، اما خطاب آن بزرگوار به همه افرادي است كه مي خواهند با جسم و روحي پاكيزه و با نشاط در بارگاه حضرت باريتعالي حضور پيدا كنند.

پس از انجام مسواك و بهداشت دهان و دندان، نمازگزار تصميم مي گيرد وضويش را آغاز كند، لازم است نمازگزار به هنگام وضو نام خدا را بر زبان بياورد، اين عمل او وضويش را كامل مي كند.



[ صفحه 195]



پيامبر بزرگوار صلي الله عليه و آله و سلم فرموده اند:

«كسي كه در هنگام وضو بسم الله نگويد، مانند آن است كه وضو نگرفته است.» [7] .

بنابراين گفتن بسم الله از تأكيدات عمل وضو مي باشد بهتر است وضو با نام خدا آغاز گردد.

پيامبر بزرگوار صلي الله عليه و آله و سلم در روايتي ديگر مي فرمايند:

«كسي كه وضو بگيرد و بسم الله بگويد، تمام بدن خود را طهارت داده است و اين وضو، كفاره گناهان او تا وضوي ديگري است.

و كسي كه بسم الله نگويد، از بدنش تنها آنچه را كه آب بدان رسيده، طهارت داده است.» [8] .

بنابراين قبل از آغاز وضو، بهتر است فرد كلمه بسم الله را بر زبان جاري سازد و وضويش را با نام حضرت حق تعالي آغاز نمايد. اين عمل موجب خواهد شد كه وضوي او يك وضوي كامل، و تمام اعضاي بدنش تطهير و پاك گردد.

علاوه بر ياد خدا بهنگام وضو، دعاي بسيار جالبي از مولاي بزرگوار، اميرالمؤمنين عليه السلام بيان گرديده است. اين دعا مي تواند آغازگر عارفانه اي براي شروع وضو باشد.

مولاي بزرگوار، اميرالمؤمنين عليه السلام مي فرمايند:

«فرد نبايد وضو بگيرد تا زماني كه نام خدا را ببرد. پيش از آنكه دست بر آب بزند بگويد:

بسم الله اللهم اجعلني من التوابين، و اجعلني من المتطهرين

به نام خدا، خدايا مرا در زمره توبه كنندگان قرار بده و در زمره پاك شدگان قرار بده.

و چون از وضو فراغت يافت بگويد:

اشهد ان لا اله الا الله وحده لا شريك له و ان محمدا عبده و رسوله



[ صفحه 196]



در اينجا مستحق آمرزش خداي تعالي مي گردد.» [9] .

كلام مولاي بزرگوار عليه السلام ضمن اينكه مناسب بودن نام خدا را در آغاز وضو مورد تأكيد قرار مي دهد، سفارش مي فرمايند در صورت امكان بهتر است چنين دعايي قبل و بعد از وضو نيز با توجه به مفاهيم آن خوانده شود.

پيامبر بزرگوار صلي الله عليه و آله و سلم مي فرمايند:

«كسي كه وضو بگيرد و آن را كامل به جا آورد و با آن دو ركعت نماز گزارد كه در آن با خود سخن نگويد، از گناهان خويش مانند روزي كه از مادر متولد شده است، بيرون مي آيد.» [10] .

اثر وضوي كامل و نماز با حضور و عرفاني در اين روايت به خوبي جلوه گر است.

شايد در ذهن ما اين تصور ايجاد شود كه وضوي كامل، چگونه وضويي است، چطور مي توان آن وضو را انجام داد؟

آيا تصور مي كنيد كه وضويي كامل تر از وضوي پيامبر بزرگوار صلي الله عليه و آله و سلم وجود داشته باشد؟!

به طور مسلم نمي توان كامل تر از وضوي آن بزرگوار، وضويي را سراغ داشت.

بنابراين ببينيم وضوي آن بزرگوار چگونه بوده است.

زراره گويد: مولاي بزرگوار امام باقر عليه السلام فرمودند:

«آيا مايلي كه وضو گرفتن رسول الله صلي الله عليه و آله و سلم را ببيني؟

گفتم: بله.

امام بزرگوار عليه السلام به خادم منزل گفت آب بياوريد. در كاسه چوبي ضخيمي آب آوردند. اما بزرگوار عليه السلام كاسه را مقابل خود نهاده و آستينش را بالا زد. بعد دست راست خود را در آب فروبرد و فرمود:

اگر دست شما پاك و تميز باشد به همين صورت مي توانيد در ظرف آب داخل كنيد.

بعد مشت خود را پر آب كرد و بر روي پيشاني خود نهاد و فرمود:



[ صفحه 197]



«بسم الله»

و آب را بر روي صورت و اطراف محاسن خود جاري فرمود و با همان دست راست، يك نوبت پيشاني و دو طرف صورت را با دست كشيد.

بعد از آن دست چپ را در آب فروبرد مشت خود را پر آب نمود و روي آرنج دست راست نهاد و كف دست را بر روي ساعد فروكشيد به صورتي كه آب وضو از سر انگشتان جاري شد. بعد از آن دست راست را در آب فروبرد و مشت خود را پر آب كرد و بر روي آرنج دست چپ نهاد و كف دست راست را بر روي ساعد فروكشيد به طوري كه آب وضو از سر انگشتان جاري شد.

بعد، با همان رطوبت دستها، جلو سر و پشت پاها را مسح كشيد.

مولاي بزرگوار عليه السلام فرمودند:

خداوند طاق است و طاق را دوست دارد. براي وضو گرفتن سه مشت آب كفايت مي كند يك مشت براي صورت و دو مشت ديگر براي دو ساعد. بعد با رطوبت دست راست بالاتر از پيشاني را مسح مي كني و با رطوبت باقيمانده پشت پاي راست و با رطوبت دست چپ پشت پاي چپ را مسح مي كني.

امام بزرگوار عليه السلام فرمودند: مردي از اميرالمؤمنين عليه السلام پرسيد كه وضوي رسول الله صلي الله عليه و آله و سلم به چه صورت بود؟

اميرالمؤمنين عليه السلام به همين صورت وضوي رسول خدا را تشريح كردند.» [11] .

با وضويي كه امام بزرگوار عليه السلام به اطرافيان خود تعليم فرمودند، به طور غير مستقيم به آيندگاني كه اين روايت و روايات مشابه را مطالعه مي كنند، طريقه وضوي صحيح را به آنان آموزش مي دهند. وضويي كه امام بزرگوار عليه السلام انجام دادند، كامل ترين وضويي است كه با عمل به آن، انسان مي تواند مطمئن گردد كه يك وضوي درست و كامل انجام داده است و خود را براي حضور در پيشگاه حضرت باريتعالي آماده نموده است.

هدف ما از مطرح نمودن اين بحث، آن است كه وضوي صحيح و كامل را براساس رهنمودهاي ارزنده ائمه معصومين عليهما السلام مورد بررسي قرار دهيم. شايد بدين وسيله بتوانيم



[ صفحه 198]



گامي مؤثر در برگزاري وضوي صحيح و به تبع آن نمازي عارفانه برداشته باشيم.

روايت بسيار روشنگري براساس آيات قرآن كريم از مولاي بزرگوار، امام باقر عليه السلام بيان گرديده است كه در ابهام زدايي موضوع وضو در ميان مسلمانان، كمك شاياني دارد.

اين روايت ارزنده مي تواند به عنوان سند معتبر وضوي صحيح، مورد استفاده تمام مسلمانان قرار گيرد.

زراره گويد؛ به مولاي بزرگوار، امام باقر عليه السلام عرض كردم:

آيا از راز اين مطلب مرا آگاه نمي سازيد كه از كجا دانسته ايد كه مسح كردن قسمتي از سر و قسمتي از روي پا كفايت مي كند؟

مولاي بزرگوار تبسمي نموده و فرمودند:

«جدم رسول خدا صلي الله عليه و آله و سلم چنين گفته، و آيه قرآن نيز در اين باره نازل شده است.

خداي عزوجل مي فرمايد:

فاغسلوا وجوهكم

«صورت هاي خود را بشوييد.»

از اين عبارت دانستيم كه تمام صورت بايد شسته شود.

بعد از آن فرمود:

و أيديكم الي المرافق

«و دست هاي خود را تا آرنج بشوييد.»

(از اين عبارت ما دانستيم كه تمام دستها تا آرنج بايد شسته شود.)

آن گاه فصل ديگري گشود و فرمود:

و امسحوا برؤسكم

«و به سرهاي خود مسح بكشيد.»

و از آنجا كه فرمود، «به سرهاي خود» به خاطر همين «ب» دانستيم كه مسح كردن قسمتي از سر كافي است. همان طور كه قبلا، دستها را در فصل شستن ياد كرده بود، در اين جا پاها را در فصل مسح كردن سر، ياد كرد و فرمود:

و أرجلكم الي الكعبين (مائده، 6)

«و به پاهاي خود تا برآمدگي پاها مسح بكشيد.»



[ صفحه 199]



و لذا دانستيم كه مسح كردن قسمتي از پا (تا برآمدگي آن) كفايت مي كند.

اين دو فصل را رسول خدا صلي الله عليه و آله و سلم عملا در سنت خود تفسير كرد ولي مردم تفسير رسول خدا صلي الله عليه و آله و سلم را تباه كردند و ضايع نمودند. [12] .

رهنمود ارزنده مولاي بزرگوار عليه السلام در ابهام زدايي فريضه وضو، مي تواند راهگشاي مسلمانان در از بين بردن دوگانگي آن مورد توجه قرار گيرد.

مسلمانان بايد توجه داشته باشند كه اگر اعمالشان براساس فرمان خداي متعال و رسول خدا صلي الله عليه و آله و سلم انجام نگيرد، آنها نمي توانند از اعمال خود سودي ببرند؛ زيرا كه مورد قبول خداوند متعال قرار نخواهد گرفت.

بايد توجه داشت كه فرمان خداوند متعال در امر وضو يكي بيشتر نمي تواند باشد و ما مسلمانان هستيم كه آن را براساس رأي و نظر خود تفسير كرده ايم و بدين وسيله عمل خود را باطل نموده ايم.

بنابراين لازم است كه اندكي تأمل و تفكر و مطالعه در اين زمينه داشته باشيم و عمل خود را بيهوده تباه نسازيم.

براساس يك رهنمود عملي، انجام عمل وضو را توسط استاد بزرگوار، شيخ محمود عتيق، مشهور به حاج ملا آقاجان رحمت الله عليه كه يكي از عارفان معروف شهر ما مي باشد، به يكي از شاگردان خود كه شرح حال او در كتاب روش علمي رسيدن به لقاء الله درج گرديده است، مورد بررسي قرار مي دهيم.

او مي گويد؛ روزي از استاد بزرگوار، سلام الله عليه درخواست كردم كه وضوي كامل را به من بياموزد.

آن بزرگوار فرمودند:

«ابتدا دعاي وضو را كه توسط مولاي بزرگوار، اميرالمؤمنين عليه السلام بيان گرديده است، مي خواني:

بسم الله اللهم اجعلني من التوابين، و اجعلني من المتطهرين

سپس يك مشت آب به صورت مي زني و با دو بار مسح كردن صورت و اطراف آن، به طور



[ صفحه 200]



كامل، شستن صورت را انجام مي دهي.

سپس با يك مشت آب با دست چپ، بر ساعد دست راست مي ريزي و با مسح ساعد، از بالا تا سر انگشتان از مقابل و پشت ساعد انجام مي دهي و مسح كردن را بار ديگر تكرار مي كني تا دست راست بوسيله آبي كه ريخته اي، دو بار به طور كامل تا سر انگشتان شستشو داده شود.

سپس با همين روش با دست راست، ساعد و دست چپ را شستشو مي دهي.

بعد از اين شستشو، با دست راست سر را مسح مي كني و سپس با دست راست، پاي راست را تا برآمدگي پا مسح مي كني و با دست چپ، پاي چپ را تا برآمدگي آن مسح مي نمايي.

اما بايد مواظب باشي كه به هنگام مسح، سر و پاهايت حركت نداشته باشند.

و سپس ادامه دعا را مي خواني

اشهد ان لا اله الا الله وحده لا شريك له و ان محمدا عبده و رسوله، اللهم صل علي محمد و آل محمد

رهنمود استاد بزرگوار مي تواند يك راهنماي عملي براي كساني كه به دنبال وضوي صحيح مي باشند، مورد استفاده قرار گيرد.

بايد توجه داشت كه وضو تطهير وجود، و مقدمه حضور يافتن در بارگاه حضرت باريتعالي است. انسان مي خواهد با تطهير خود، خويشتن را لايق حضور گرداند و صورت خود را به جانبي كند كه همه عالم او را تسبيح مي گويند.