يكي از هدف هاي بسيار مهم و ارزنده كه نماز داراي آن مي باشد، هدف عرفاني آن مي باشد؛ زيرا نماز عبادتي است كه اگر به طور صحيح برگزار گردد، قادر است انسان را به لقاءالله برساند.

بر همين اساس، پيامبر بزرگوار صلي الله عليه و آله و سلم مي فرمايند:

«نماز معراج مؤمن است.» [1] .

كلام پيامبر بزرگوار صلي الله عليه و آله و سلم بدين مفهوم است كه اگر انسان نمازش را بر اساس دستوراتي كه خداوند متعال مقرر فرموده است، عملي سازد، مي تواند او را به سوي خدا عروج دهد و به لقاءالله برساند.

بدين ترتيب مي توان دريافت كه رسيدن به لقاء الله، يكي از اهداف عرفاني نماز مي باشد. بايد دانست كه انسان داراي استعداد ويژه اي مي باشد كه اگر به مرحله شكوفايي برسد، بدون ترديد او را به سوي سعادت ابدي رهنمون مي گرداند.

اين استعداد ويژه انساني، زماني مي تواند به مرحله تكامل و شكوفايي عميق و عالي خود برسد كه انسان با اراده و تلاش خود با تكيه بر روش هاي مخصوصي كه از طريق قرآن كريم و ائمه معصومين عليهم السلام بيان گرديده است، به تزكيه نفس خويش بپردازد و به ياري خداوند متعال در قلب خود چنين ادراكي را پديد آورد.

گام اول رسيدن به اين مرحله، به مطالعه و تفكر و انديشه در ابعاد مختلف توحيد نياز دارد كه انسان بتواند از اين طريق به شناخت حقيقي خداي تعالي نايل گردد. تحقق چنين مرحله اي به مطالعات پي گير در اين زمينه نيازمند است كه انسان براساس آن بتواند ابعاد شناخت خود را در زمينه توحيد گسترش دهد.

دومين گام پس از شناخت خداي تعالي اجراي صحيح و درست نماز، براساس



[ صفحه 158]



رهنمودهاي ائمه معصومين عليهم السلام مي باشد كه مي تواند انسان را در رسيدن به اين حقيقت شگفت انگيز ياري دهد.

پيامبر بزرگوار صلي الله عليه و آله و سلم در كلامي ارزشمند مي فرمايند:

«هيچ گفتاري جز با عمل، و هيچ عملي جز با نيت (خالص) و هيچ گفتار و عمل و نيتي جز با انطباق با سنت، ارزش ندارد.» [2] .

بايد توجه داشت كه اين مراحل، رابطه مستقيمي با يكديگر دارند؛ زيرا نمازي با ارزش است كه همراه با شناخت عميق خداي تعالي و عمل به دستورات او براساس رهنمود ائمه معصومين عليهم السلام باشد.

مهمترين عامل رسيدن به عبادت عارفانه آن است كه انسان در عبادت بايد متوجه شود كه در پيشگاه چه مقام عظيمي قرار گرفته است.

اگر انسان بداند كه در پيشگاه خداوندي قرار دارد كه از تمام اسرار قلبي و تفكرات ذهني او آگاهي دارد، به طور يقين تصورات بيهوده به هنگام نماز در ذهن وي پديدار نمي گردد. براي رسيدن به اين مرحله، كلام ارزنده پيامبر بزرگوار اسلام صلي الله عليه و آله و سلم فرا راه پويندگان چنين طريقي مي باشد.

آن بزرگوار مي فرمايند:

«خدا را چنان عبادت كن كه گويي او را مي بيني، اگر تو او را نمي بيني، او تو را مي بيند.» [3] .

كلام گهربار و ارزنده پيامبر بزرگوار اسلام صلي الله عليه و آله و سلم رمز رسيدن به عبادت عارفانه است، به شرطي كه آنچه را آن بزرگوار در مورد ستايش و عبادت خداوند متعال سفارش فرموده اند، به طور دقيق عملي سازيم.

زماني كه انسان تصور كند كه در برابر عظمت خداوندي قرار گرفته است كه خالق تمام هستي است و تمام قدرتها در مقابل قدرت و عظمت او محكوم به فنا مي باشند، چنين



[ صفحه 159]



تفكري مي تواند تمام خطورات قلبي كه به هنگام نماز در ذهن و قلب وي پديد مي آيد، از بين ببرد.

وقوع اين حقيقت زماني در قلب و ذهن انسان ظاهر مي گردد كه او با تمام توان و اراده خويش، به عملي ساختن اين سفارش ارزشمند اقدام نمايد، زيرا در چنين شرايطي است كه نماز انسان مورد قبول حضرت حق تعالي قرار مي گيرد و خداوند متعال به خاطر اين عمل شايسته بندگانش، لطفي بيكران به آنان عنايت مي فرمايد.

نكته ي جالب توجه آن است كه فرد بايد همواره در نمازهايش چنين حالتي را محافظت نمايد و به اين عمل خود مداومت داشته باشد، زيرا با انجام گاه به گاه آن، انسان نمي تواند به توجه قلبي و خشوع برسد.

مداومت به اينكه خداي تعالي ما را مي بيند و از مكنونات قلبي ما آگاهي دارد، مي تواند ما را به اين حقيقت نزديك سازد. تداوم بخشيدن به اين مفهوم مي تواند در ذهن و قلب ما ويژگي واقعي نماز را ايجاد نمايد و آثار مطلوب آن نيز كه دوري گزيدن از گناهان است، در رفتار ما پديد آورد.

خداوند متعال در قرآن كريم مي فرمايند:

قد افلح المؤمنون، الذينهم في صلاتهم خاشعون (مومنون 1 و 2)

«به تحقيق مومنيني رستگار مي شوند كه در نمازشان خاشع باشند.»

بدون ترديد نماز كليد رستگاري مي باشد؛ زيرا كه خداوند متعال راه رستگاري را، نمازي بيان فرموده است كه به حالت خشوع برگزار شود. اينك ببينيم خشوعي كه خداوند متعال در نماز شرط رستگاري مؤمنين بيان فرموده است، چه مشخصاتي دارد.

از پيامبر بزرگوار صلي الله عليه و آله و سلم سؤال كردند: خشوع چيست؟

فرمودند:

«(خشوع) يعني فروتني و خاكساري در نماز، و اينكه بنده با تمام قلبش به سوي خدا روي آورد.» [4] .

بنابراين خشوع در نماز به مفهوم تواضع و فروتني مي باشد و تواضع و فروتني آن است



[ صفحه 160]



كه مؤمن با تمام قلبش متوجه خداي تعالي باشد. در چنين حالتي است كه مؤمن امر پروردگار متعال را در مورد خشوع نماز، انجام داده است.

مولاي بزرگوار، امام صادق عليه السلام در اين زمينه مي فرمايند:

«هرگاه در حال نمازي بودي، بر تو باد به خشوع و توجه كامل به نماز، چون خداوند در قرآن مي فرمايد:

«اهل ايمان كساني هستند كه در نماز خشوع مي ورزند.» [5] .

كلام مولاي بزرگوار عليه السلام بيانگر همان حقيقتي است كه از زبان پيامبر بزرگوار صلي الله عليه و آله و سلم مورد مطالعه قرار گرفت.

از بررسي روايت ارائه شده مي توان نتيجه گرفت، زماني كه انسان به هنگام نماز با تمام قلب خود، متوجه حضور خداوند متعال گردد و در اداي كلامي كه بيان مي كند همواره او را مدنظر قرار دهد، حالت خشوع نمازش را ادا كرده است.

هدف ما از بررسي اين مطلب آن است كه بدانيم زماني كه در حال نماز هستيم و به حالت خشوع نماز مي خوانيم، چه مي گوئيم و از خداوند متعال چه درخواستي داريم.

بدون ترديد اگر در حال نماز به خواسته هاي عرفاني خود آگاهي داشته باشيم، روز به روز به حالت خشوع نماز ما افزوده خواهد شد.

براي ايجاد حالت خشوع و حضور قلبي، راهنماييهاي متعددي از سوي ائمه معصومين عليهماالسلام ارائه گرديده است كه آگاهي از آن مي تواند ما را در اين زمينه ياري دهد.

مولاي بزرگوار، امام صادق عليه السلام مي فرمايند:

«همانا من مؤمني از شما را دوست دارم كه وقتي به نماز فريضه مي ايستد، با قلبش به سوي خدا متوجه گردد، و قلب خود را در حالت نماز به دنيا مشغول نسازد.

پس هيچ مؤمني نيست كه با قلب خود در نمازش به سوي خدا برگردد، مگر اينكه خداوند با همه ي الطافش به او روي مي آورد و بعد از آن، قلوب همه مؤمنين از راه رأفت و مهرباني به سوي او روي مي آورند.» [6] .



[ صفحه 161]



كلام مولاي بزرگوار عليه السلام بيانگر آثار خشوع قلبي در نماز مي باشد. خشوع بنده ي نمازگزار، زماني انجام مي پذيرد كه او خود را در مقابل عظمت حضرت باريتعالي مشاهده كند و آثار رحمت وي را در قلب خود ادراك نمايد.

زماني كه بنده به هنگام نماز، با قلبي مملو از عشق به عظمت خدا، به سوي او روي مي كند، رحمت خداوند متعال سراپاي بنده را فرا مي گيرد.

بنابراين براي ايجاد حالت خشوع، انسان همواره بايد خود را در حضور حضرت باريتعالي احساس كند و عاشقانه در عبوديت او كوشش نمايد، در غير اين صورت هيچ گونه حالت خشوعي در قلب وي پديدار نخواهد گرديد.

مولاي بزرگوار، امام باقر عليه السلام مي فرمايند:

«بر تو باد توجه كامل بر نمازت، پس همانا آن مقدار كه در نماز حضور قلب داشته باشي، محسوب مي شود. در نماز با دست و سر و ريش خود بازي مكن و در نماز با خودت صحبت مكن و خميازه مكش و با شتاب نماز مخوان و در درونت فكر مكن.» [7] .

كلام مولاي بزرگوار عليه السلام رهنمود ارزنده اي براي رسيدن به چنين هدفي مي باشد كه انسان با تمام قلب و ذهن خود، حضور در پيشگاه حضرت حق تعالي را احساس كند و به اين حقيقت باور داشته باشد كه خداي تعالي او را مي بيند و از اسرار قلبي وي آگاهي دارد.

اگر ذهن او متوجه مسائل ديگري جز حضور حضرت باريتعالي باشد، بدون ترديد خداي تعالي از آن آگاهي دارد و اين تفكر ذهني او مانع مي شود كه نمازش مورد پذيرش قرار گيرد؛ زيرا آن مقدار از نماز فرد مورد قبول حضرت احديت قرار مي گيرد كه انسان با حضور قلبي آن را انجام داده باشد.

اگر انسان بتواند به اجراي چنين نماز و عبادتي نايل گردد، از سوي خداي تعالي، لطفي خاص نسبت به بنده خود عطا مي گردد كه اثر آن را خود فرد در قلبش تجربه خواهد كرد و آن باز شدن چشم و گوش قلب مي باشد.



[ صفحه 162]