بدان كه «قنوت» يكي از مستحبات مؤكده است كه ترك آن شايسته نيست، بلكه احتياط در اتيان به آن است؛ زيرا كه بعضي از اصحاب قائل به وجوب شده اند، و ظاهر بعض روايات نيز وجوب است، گرچه اقوي در صناعت فقهي عدم وجوب است، چنانچه مشهور بين علماء اعلام است. و آن به همين كيفيت خاصه كه بين اماميه رضوان الله عليهم متعارف است.



[ صفحه 374]



مي باشد؛ يعني، متقوم است به بلند نمودن دست را در حذاء وجه، و بسط باطن كفها را طرف آسمان و خواندن ادعيه ي مأثوره يا غير مأثوره. و جايز است دعا نمودن به هر زبان، عربي يا غير آن. و عربي احوط و افضل است.

و فقها فرموده اند افضل ادعيه در آن، دعاي «فرج» است. [1] و دليل فقهي معتدبهي به نظر نويسنده نرسيده بر افضليت؛ ولي مضمون دعا دال بر فضيلت تامه ي آن است، زيرا كه مشتمل بر «تهليل» و «تسبيح» و «تحميد» است كه روح توحيد است؛ چنانچه بيان آن شد. و نيز مشتمل بر اسماء بزرگ الهي است از قبيل: «الله»، «الحليم»، «الكريم»، «العلي»، «العظيم»، «الرب»؛ و نيز مشتمل بر ذكر ركوع و سجود است؛ و نيز مشتمل بر اسماء ذات و صفات و افعال است؛ و نيز مشتمل است بر مراتب تجليات حق جل وعلا؛ و نيز مشتمل است بر سلام بر مرسلين، گرچه احتياط ترك آن است، ولي اقوي جواز است؛ و نيز مشتمل است بر صلوات بر پيغمبر و آل او عليهم السلام. گويي اين دعاي شريف با اين اختصار مشتمل به تمام وظايف ذكريه ي صلوة است.

و از گفته ي فقها رضوان الله عليهم نيز اثبات افضليت توان كرد، يا به واسطه ي تسامح در ادله ي سنن [2] ؛ گرچه نويسنده را در آن تأملي است. و يا به واسطه ي كشف دليل معتبري، كه به نظر ما نرسيده، كه مبناي اجماع در نظر متأخرين است.

و از ادعيه ي شريفه كه بسيار فضيلت دارد و نيز مشتمل بر آداب مناجات



[ صفحه 375]



بنده با حق است و مشتمل بر تعداد عطاياي كامله ي الهيه است كه با حال قنوت كه حال مناجات و انقطاع به حق است تناسبي تام دارد و بعضي از مشايخ بزرگ رحمه الله بر آن تقريبا مواظبت داشت، دعاي يا من اظهر الجميل است كه از كنوز عرش است، و تحفه ي حق براي رسول خدا است؛ و براي هر يك از فقرات آن فضايل و ثوابهاي بسيار است؛ چنانچه در توحيد شيخ صدوق رحمه الله است. [3] .

و بهتر در ادب عبوديت آن است كه در حال قنوت، كه حال مناجات و انقطاع به حق است در خصوص صلوة، كه همه اش اظهار عبوديت و ثناجويي است، و در اين حالت كه ذات مقدس حق جل وعلا بالخصوص فتح باب مناجات و دعا به روي عبد فرموده و او را به اين تشريف شرافت داده، بنده ي سالك نيز ادب مقام مقدس ربوبيت را نگاه دارد، و از ادعيه ي خود مراقبت كند كه مشتمل بر تسبيح و تنزيه حق تعالي و متضمن ذكر و ياد حق باشد؛ و چيزهايي كه از حق در اين حال شريف مي خواهد از سنخ معارف الهيه و طلب فتح باب مناجات و انس و خلوت و انقطاع به سوي او باشد؛ و از طلب دنيا و امور خسيسه حيوانيه و شهوات نفسانيه احتراز كند، و خود را در محضر پاكان شرمسار ننمايد و در محفل ابرار بي مقدار نكند.

اي عزيز، قنوت دست شستن از غير حق و اقبال تام به عز ربوبيت پيدا كردن است، و كف خالي و سؤال به جانب غني مطلق دراز نمودن است؛ و در اين حال انقطاع، از بطن و فرج سخن راندن و از دنيا ياد كردن كمال نقصان و تمام خسران است.

جانا، اكنون كه از وطن خود دور افتادي و از مجاورت احرار محجور شدي و گرفتار اين ظلمتكده ي پررنج و محن گرديدي، خود چون كرم ابريشم بر خود متن.

عزيزا، خداي رحمن فطرت تو را به نور معرفت و نار عشق تخمير



[ صفحه 376]



نموده، و به انواري چون انبياء و عشاقي مانند اولياء مؤيد فرموده، اين نار را به خاك و خاكستر دنياي دني منطفي نكن؛ و آن نور را به كدورت و ظلمت توجه به دنيا كه دار غربت است مكدر ننما؛ باشد كه اگر توجهي به وطن اصلي كني و انقطاع به حق را از حق طلب كني و حالت هجران و حرمان خود را با دلي دردناك به عرضش برساني و احوال بيچارگي و بينوايي و گرفتاري خويش را اظهار كني، مددي غيبي رسد و دستگيري باطني شود و جبران نقايص گردد، اذ من عادته الاحسان و من شيمته التفضل. [4] .

اگر از فقرات مناجات «شعبانيه ي» امام متقين و اميرمؤمنين و اولاد معصومين او عليهم السلام، كه امامان اهل معارف و حقايقند، در قنوت بخواني، خصوصا آن جا كه عرض مي كنند: الهي هب لي كمال الانقطاع اليك [5] - الخ، ولي با حال اضطرار و تبتل و تضرع نه با دل مرده چون دل نويسنده، بسيار مناسب اين حال است.

بالجمله، مقام «قنوت» در نظر نويسنده چون مقام «سجود» است: آن يك، توجه و اقبال به ذل عبوديت و تذكر مقام عز ربوبيت است؛ و اين يك، اقبال به عز ربوبيت و تذكر عجز و ذل عبوديت است. و اين به حسب مقام متوسطين است. و اما به حسب مقام كمل، چنانچه «سجود» مقام فناي عبد و ترك غير و غيريت است، «قنوت» مقام انقطاع به حق و ترك اعتماد به غير است كه روح مقام توكل است. و بالجمله، چون «قيام» مقام توحيد افعالي است و اين توحيد در ركعت دوم تمكين شود، در قنوت اظهار نتيجه ي آن كند كه كشكول گدايي را پيش حق برد و از خلق منقطع شود و گريزان گردد.



[ صفحه 377]