يكي از مهمات آداب قلبيه كه شايد كثيري از آداب مقدمه ي آن باشد و عبادت را بدون آن روح و رواني نيست و خود مفتاح قفل كمالات و باب الأبواب سعادات است و در احاديث شريفه از كمتر چيزي اين قدر ذكر شده و به كمتر ادبي اين قدر اهميت داده شده، حضور قلب است. و ما گرچه در رساله ي سر الصلوة [1] و هم در كتاب اربعين [2] از آن مستوفي ياد نموديم و



[ صفحه 32]



درجات و مراتب آن را بيان نموديم، لكن در اين جا نيز براي تتميم فائده و تحرز از حواله ذكري از آن مي نماييم.

چنانچه سابق بر اين ذكر شد، عبادات و مناسك و اذكار و اوراد در وقتي نتيجه ي كامله دارد كه صورت باطنه ي قلب شود و باطن ذات انسان به آن مخمر گردد و دل انسان صورت عبوديت به خود گيرد و از خودسري و سركشي بيرون آيد. و نيز مذكور شد كه از اسرار و فوائد عبادات يكي آن است كه اراده ي نفس قوي شود و نفس بر طبيعت چيره شود و قواي طبيعت مسخر تحت قدرت و سلطنت نفس گردد و اراده ي نفس ملكوتي در ملك بدن نافذ گردد، بطوري كه قوا چون ملائكة الله نسبت به حق تعالي شوند كه «عصيان آن نكنند لمحه اي، و عمل كنند به آنچه فرمان براي آنها صادر مي شود.» [3] .

و اكنون گوئيم كه يكي از اسرار عبادات و فوائد مهمه، كه همه مقدمه ي آن است، آن است كه جميع مملكت باطن و ظاهر مسخر در تحت اراده ي الله و متحرك به تحريك الله شود و قواي ملكوتيه و ملكيه ي نفس از جنود الله شوند و همگي نسبت به حق تعالي سمت ملائكة الله را پيدا كنند. و اين خود يكي از مراتب نازله ي فناي قوا و ارادات است در اراده ي حق. و كم كم نتايج بزرگ بر اين مترتب شود و انسان طبيعي الهي گردد و نفس ارتياض به عبادت الله پيدا كند و جنود ابليس يكسره شكست خورده منقرض شوند و قلب و قواي آن تسليم حق شوند و اسلام به بعض مراتب باطنه در آن بروز كند. و نتيجه ي اين تسليم اراده به حق در دار آخرت آن شود كه حق تعالي اراده ي او را در عوالم غيب نافذ فرمايد و او را مثل اعلاي خود قرار دهد، و چنانچه خود ذات مقدس هر چه را بخواهد ايجاد كند به مجرد اراده موجود شود، اراده ي اين بنده را هم آن طور قرار دهد؛



[ صفحه 33]



چنانچه بعضي از اهل معرفت روايت نمودند از رسول اكرم صلي الله عليه و آله راجع به اهل بهشت كه ملكي مي آيد پيش آنها؛ پس از آن كه اذن ورود مي طلبد وارد مي شود و نامه اي از جناب ربوبيت به آنها مي دهد بعد از آن كه از خداي تعالي به آنها سلام ابلاغ نمايد. و در آن نامه است براي هر انساني كه مخاطب به آن است:

من الحي القيوم الذي لا يموت الي الحي القيوم الذي لا يموت. اما بعد، فاني اقول للشي ء كن فيكون، و قد جعلتك تقول للشي ء كن فيكون. فقال صلي الله عليه و آله: فلا يقول احد من اهل الجنة للشي ء كن الا و يكون. [4] .