اگر انسان در بيابان بود و پس از جستجو آب پيدا نكرد، يا عذري در ترك طهارت با آب براي نماز داشت (مانند برخي از عذرهايي كه بدان اشاره نموديم) كيفيت تيمم براي طهارت از حدث اصغر (بدل از وضو) آن است كه نخست تيمم كننده كف دو دستش را بر خاك زده، سپس آنها را به هم بزند تا گرد و غبار آنها بريزد، آنگاه كف دستها را بر پيشاني اش، (از ابتداي جلوي سر [و رستنگاه مو] تا آخر بيني، يعني تا سر آن) بكشد، و پس از آن كف دست چپش را روي دست راستش (از اول دست راست تا سر انگشتان)، و كف دست راستش را روي دست چپش (از اول دست چپ تا سر انگشتان) بكشد و وقتي اينها را انجام داد، وارد شدن در نماز و عباداتي كه به طهارت احتياج دارد، مباح و جايز مي گردد. نيز اموري كه وضو را باطل مي كند، و علاوه بر آنها امكان طهارت با آب و وضو گرفتن، تيمم را باطل مي كند. (1)
اگر آب براي وضو و غسل ميسر نشد به جاي وضو و غسل تيمم مي كنند؛ يعني با قصد قربت دستها را بر زمين پاك بزنند سپس مقداري از صورت را مسح مي كنند (پيشاني تا روي ابروها كافي است) و قدري از دستها نيز مسح مي شود (پشت دست از مچ تا سر انگشت). با تيمم از طرفي عظمت نماز حفظ مي شود و از طرف ديگر چون خداوند نخواسته بر ما سختگيري كند با اين وسيله ما را طاهر و پاكيزه محسوب مي نمايد بهانه اي باشد كه خداوند نعمت خود را بر ما تمام و كامل كند اميد است سپاسگزار باشيم.
در تيمم به جاي غسل بهتر است بار ديگر دستها به زمين زده شود و پشت دستها مسح شود و مسح پشت دست راست مقدم بر چپ است. چنانچه در غسل و وضو نيز طرف راست مقدم بر طرف چپ است.
بنابراين تيمم مي تواند جانشين غسل يا وضو باشد و خداوند از روي لطف، خواسته است كه مردم بتوانند در محضر خدا قرار بگيرند و اظهار نياز كنند و لذا نهادن دست به زمين و مسح كردن را به جاي آب قبول كرده و آن را سهل الوصول تر از وضو و مختصرتر از آن قرار داده است. (2)
و براي جانشيني آب وضو و غسل هم چيزي سهل الوصول تر از روي زمين نيست (البته زمين بايد پاكيزه باشد). (3)
وقتي آب براي وضو يا غسل نبود، يا وقت براي وضو و غسل كم بود، يا مصرف آب براي سلامتي انسان ضرر داشت، يا قيمت آب، در حد غيرقابل تحملي گران بود، يا آب را براي آشاميدن و حفظ جان لازم داشتيم، در اينگونه موارد بايد تيمم كرد.
يعني طبق دستوري كه در رساله ها آمده، دست ها را بر خاك پاك زد و بر پيشاني و پشت دست ها كشيد. آن هم خاكي كه پاك و بهداشتي باشد. نه از هر خاك آلوده اي! در حديثي مي خوانيم كه حضرت علي عليه السلام از تيمم كردن بر خاك هاي كنار كوچه ها (كه معمولا آلوده است) نهي فرمود. (4)