آگاهي عميق و بصيرت و انديشه در دين، رمز ارزشمندي كارها و عبادات است و بدون آن عمل، فاقد ارزش لازم است.
امام علي عليه السلام مي فرمايد:
«أَلَا لَاخَيْرَ فِي عِبَادَةٍ لَيْسَ فِيهَا تَفَكُّر؛ (1)
عبادت بدون بصيرت و فكر، بي ارزش است.»

يقين
در حديث ديگري تعبير «يقين» آمده است:
«إِنَّ الْعَمَلَ الدَّائِمَ الْقَلِيلَ عَلَي الْيَقِينِ أَفْضَلُ عِنْدَ اللَّهِ مِنَ الْعَمَلِ الْكَثِيرِ عَلَي غَيْرِ يَقِينٍ؛ (2)
عمل اندك ولي هميشگي براساس «يقين»، برتر است نزد خداوند، از كار بسيار بدون يقين و بصيرت.» (3)

معرفت
معرفت خدا انفع المعارف است؛ چون خداوند متعال كمال مطلق است و تمام خوبي ها و زيباييها را به نحو اتم و اكمل داراست فلذا شناخت خدا، شناخت تمام كمالات و خوبيها و زيباييهاست و انسان به اين دليل آفريده شده است كه آن معرفت را بدست آورد و خدا را بشناسد و به اسرار و اهداف خلقت پي ببرد و بداند كه خلقت هر مخلوقي براساس يك حكمت است. به عبارت ديگر، انسان صياد معرفت است، خداي متعال تمام اسباب كسب علم و معرفت را به او عطا كرده و دستور داده است كه بايد دنبال كسب معرفت باشد، فلذا خواب عالم بهتر از عبادت عابد است و تفكر يك ساعت عالم بهتر از عبادت شصت سال عابد است.
عبادت عالم نيز چون همراه معرفت و شناخت انجام مي گيرد از فضيلت بيشتري برخوردار خواهد بود.
پيامبر اسلام صلي الله عليه و آله و سلم مي فرمايد:
«ركعتان من عالم افضل من سبعين ركعته من غير عالم؛ (4)
دو ركعت نماز عالم افضل از هفتاد ركعت غير عالم است.»
و فرمود:
«ركعة من عالم بالله خير من الف ركعة من متجاهل بالله؛ (5)
يك ركعت كسي كه به خدا معرفت دارد بهتر از هزار ركعت كسي است كه به خدا جاهل است.»

پس يكي از چيزهايي كه نماز انسان را بافضيلت مي كند و ارزش مي دهد، معرفت انسان است؛ و هر كس معرفت بيشتر دارد، نماز بافضيلت تري اقامه مي كند. چرا كه مي داند در مقابل چه كسي ايستاده و چه مي گويد و چه تكاليف بزرگي به دوش دارد. و آنگاه خوف و خشيت خدا و ابهت و عظمت الهي سراسر وجودش را فرامي گيرد. وقتي «الحمدلله» مي گويد، با تمام وجود خدا را ثنا مي كند و هنگامي كه «اياك نعبد و اياك نستعين» مي گويد، حقيقتا خدا را مي پرستد و از او كمك مي خواهد. اين چنين نماز از ارزش بالايي برخوردار است. (6)

شناخت، مقدمه عبادت
حضرت رضا عليه السلام در جايي فرموده اند:
«أَوَّلُ عِبَادَةِ اللَّهِ مَعْرِفَتُهُ وَ أَصْلُ مَعْرِفَتِهِ تَوْحِيدُه ؛(7)
نخستين گام در عبادت حقيقي، شناخت خداوند است و اساس شناخت خدا، به يگانگي خواندن اوست.»
بر هر نمازگزاري لازم است كه پيش از هر چيز، بنيان هاي معرفتي و شناختي خود را محكم و استوار سازد و با بينش و آگاهي فراوان، در وادي عبادت و طاعت گام نهد.
ابوعلي دقاق گفته است: «به صفاي عبادت نتوان رسيد الا به چهار چيز: اول معرفت خداي، دوم معرفت نفس، سوم معرفت موت، چهارم معرفت مابعد الموت»(8)
عزيزي درباره ي اين آيه مي گويد: «در نزد خدا آمده ايم و بازگشت ما نيز به سوي او است، اما براي چه آمده ايم؟ براي عبادت و خداشناسي؛ ولي چرا خداوند «ليعبدون» گفت و «و ليعرفون» نفرمود؟ براي اين كه بفهماند كه طريق خداشناسي منحصر است به بندگي و عبادت؛ زيرا كه آدمي به هر كس كه نزديك تر شد، شناسايي اش از او بيشتر مي شود و شناسايي هر كس نسبت به خداوند به اندازه ي قرب او به خدا است و اين است كه در همه ي عبادات نيت و قربت شرط است».(9)
پس مي توان گفت كه شناخت خدا و عبادت او لازم و ملزوم يكديگر است؛ شناخت بدون عبادت، شناخت نيست و عبادت بدون شناخت، عبادت نيست. (10)
از حديث فوق اين نيز برداشت مي شود كه رتبه ي نماز، متأخر از معرفت و شناخت است و زماني كه انسان شناخت دقيق و صحيحي نسبت به آفريدگار جهان پيدا كرد، نماز مقبول و عارفانه اي به جاي خواهد آورد. در اين صورت نماز او، نه «عبادة التجار» خواهد بود و نه «عبادة العبيد»؛ بلكه نمازش، «عبادة الاحرار» خواهد گرديد همانطور كه امام علي مي فرمايد:
«إِلَهِي مَا عَبَدْتُكَ خَوْفاً مِنْ عِقَابِكَ وَ لَا طَمَعاً فِي ثَوَابِكَ وَ لَكِنْ وَجَدْتُكَ أَهْلًا لِلْعِبَادَةِ فَعَبَدْتُكَ؛ (11)
پروردگارا! من تو را از ترس جهنم يا به طمع بهشت عبادت نمي كنم؛ بلكه تو را مستحق و سزاوار پرستش يافتم.»

چشمه ي حق اليقين باشد نماز
اعتلاي مؤمنين باشد نماز

آتش عشق است در جان ها نماز
ضامن اجراي پيمان ها نماز

در تأييد فرمايش حضرت رضا عليه السلام درباره ي نماز، روايت زيبايي از حضرت صادق عليه السلام نقل شده است. معاوية بن وهب از امام صادق عليه السلام سؤال كرد: بهترين عملي كه بندگان را به خدا نزديك مي كند و خدا آن را دوست مي دارد، چيست؟ آن حضرت فرمود:
«مَا أَعْلَمُ شَيْئاً بَعْدَ الْمَعْرِفَةِ أَفْضَلَ مِنْ هَذِهِ الصَّلَاةِ أَ لَا تَرَي أَنَّ الْعَبْدَ الصَّالِحَ عِيسَي ابْنَ مَرْيَمَ ع- قَالَ وَ أَوْصانِي بِالصَّلاةِ وَ الزَّكاةِ ما دُمْتُ حَيًّا؛ (12)
بعد از معرفت خدا، چيزي را بهتر از نماز سراغ ندارم، آيا نديدي كه بنده ي صالح خدا، عيسي بن مريم عليه السلام گفت: خدا، مرا تا زنده هستم به نماز و زكات سفارش كرده است.» (13)