گوشه اي از راه هاي نزديك شدن به اخلاص در نيت و عمل، از اين قرار است:
1- توجه به ارزش ها
كساني كه جنس خود را ارزان مي فروشند. يا جنس را نمي شناسند كه آهن است يا طلا، ابريشم است يا پنبه. يا مشتري را نمي شناسند، يا قيمت بازار را نمي دانند و از نرخ رايج، بي خبرند.
قرآن، براي آنكه انسان، خود و اعمالش را بيهوده تباه نسازد. در هر سه زمينه راهنمايي كرده است:
اما «جنس»: قرآن، انسان را خليفه ي خدا و عصاره ي خلقت و هدف آفرينش مي داند كه ارزش والايي دارد.
اما «مشتري»: خود خداوند است (1) كه اعمال شايسته انسان را مي خرد و بر خريداران ديگر، از چند جهت امتياز دارد:
الف) گران مي خرد. (به بهاي بهشت)
ب) كارهاي اندك را هم مي پذيرد. «فَمَن يَعمَل مِثقالَ ذَرَّةٍ خَيراً يَرَهُ» (2)
ج) براي نيت هاي خير هم پاداش مي دهد.
د) كارهاي فاسد و زشت را مي پوشاند و خوبي ها را نمودار مي كند. «يا مَن اظهَر الجَميل و سَتَر القَبيح»
اما «نرخ»: قيمت انسان، بهشت و رضوان الهي است و هر كه خود را به كمتر از اين بفروشد ضرر كرده و به تعبير قرآن، گنهكاران خود را باخته و ضرر كرده اند. «خَسِروا اَنفسَهُم»
و قرآن بارها از كساني كه در مسير گمراهي اند، با تعبير «فَما رَبِحَتْ تِجارَتُهُم » ياد كرده، يعني تجارتشان، سود نبخشيده است.
امام علي عليه السلام هم مي فرمايد:
«لَبِئْسَ الْمَتْجَرُ أَنْ تَرَي الدُّنْيَا لِنَفْسِكَ ثَمَنا؛ (3)
چه بد تجارتي است، اينكه «دنيا» را نرخ و قيمت خودت بداني...! .»
آري، اگر انسان به قيمت خويش آگاه باشد، حاضر نيست براي غير خدا كار كند.

2- فكر در آفرينش
تفكر بيشتر در آفرينش، شناخت ما را به عظمت و قدرت خدا مي افزايد و در نتيجه، كارها را براي او انجام مي دهيم و به اخلاص نزديك تر مي شويم.

3- توجه به صفات خدا
اوصاف خداي متعال را دانستن و آنها را زمزمه كردن و در ذهن، زنده نگاه داشتن، سبب توجه به او و قطع نظر از غير او مي گردد و انسان را كم كم خدايي مي كند، مثلا دقت و توجه به اسامي و اوصاف خدا در دعاي «جوشن كبير» مفيد است.

4- توجه به نعمت ها
شناخت نعمت هاي خداوند و توجه به آنها، انسان را شيفته ي خدا مي سازد و دل را خانه ي عشق الهي مي سازد «و الذين آمنوا اشد حبالله» و از همين رو، در دعاهاي اسلامي و مناجات معصومين، به بيان و ياد اين نعمت ها پرداخته شده است. از جمله در دعاي «ابوحمزه ي ثمالي»، امام سجاد عليه السلام به يكايك نعمت ها اشاره مي كند:
خدايا! كوچكي بودم كه بزرگم كردي
ذليلي بودم كه عزتم بخشيدي
جاهلي بودم كه آگاهم كردي
گرسنه اي بودم كه سيرم ساختي
برهنه اي بودم كه مرا پوشاندي
گمراهي بودم كه هدايتم نمودي
فقير بودم، بي نيازم كردي
بيمار بودم، شفايم بخشيدي
گناه كردم، پوشاندي
و... نعمت هاي فراوان ديگر. امام حسين عليه السلام هم در دعاي عرفه به ذكر نعمت هاي حق مي پردازد تا از اين راه، عشق الهي در دل زنده شود و انسان عاشق خدا، جز براي او و رضاي خداوند، كار نكند و به اخلاص نزديك شود.

5- توجه به سود قطعي
آنان كه براي دنيا و غير خدا تلاش مي كنند، شايد به مقصود برسند و شايد هم نرسند. ولي كساني كه براي خدا و آخرت كار مي كنند، سود و نتيجه ي كارشان قطعي است.
قرآن مي فرمايد:
«مَنْ أَرادَ الْآخِرَةَ وَ سَعي لَها سَعْيَها وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَأُولئِكَ كانَ سَعْيُهُمْ مَشْكُوراً؛ (4)
هر كس در پي آخرت باشد و تلاش خود را براي آن قرار دهد در حالي كه با ايمان باشد، چنين كساني از تلاششان قدرداني مي شود و به پاداش و آرزوي خود مي رسند.»
پس تلاش و عبادت براي خدا، به يقين نتيجه بخش است.

6- توجه به بي ارزشي دنيا
كساني هدف هاي دنيوي و غيرالهي دارند كه دنيا در نظرشان بيش از آنچه كه بايد، ارزش دارد. در صورتي كه براي افراد بصير، دنيا در مقابل آخرت و مردم در برابر خدا، چندان ارزشي ندارد كه براي آن كار كنند. تعبيراتي در قرآن است كه بي ارزشي و فريبندگي و جلوه هاي زودگذر و غرور آفريني دنيا را به ياد مي آورد و از دنيا، به عنوان هايي همچون: «متاع الغرور»، «لعب و لهو»، «زهرة الحياة الدنيا» و «متاع الدنيا قليل» ياد مي كند. اين گونه تعبيرات، از كسي است كه آفريدگار هستي است و به ماهيت دنيا بهتر از ديگران واقف است. كسي مي تواند به اخلاص دست يابد كه فريفته و مفتون دنيا و علاقمند به آن نباشد.

7- توجه به ناتواني مخلوقات
قدرت مطلق از آن خداست و همه ي كارها به دست اوست. بنابراين كسي غير از خدا شايسته ي آن نيست كه مورد توجه قرار گيرد و عبادت ها براي جلب نظر غيرخدا انجام شود.
به تعبير قرآن، معبودهاي باطل، حتي از آفريدن يك مگس ناتوانند. (5)
و نيز در ناتواني بشر مي گويد: اگر روزي آب ها خشك شود و زمين را هر چه حفر كنيد به آن نرسيد، كيست كه براي شما آب گوارا آورد؟ (6)
و اگر خدا شب را براي شما هميشگي بسازد، كيست كه برايتان نور و روشنايي آورد؟ يا اگر روز را براي شما هميشگي كند، كيست كه برايتان شب آرام بخش آورد؟ (7)
حتي شريكاني كه براي خدا قرار داده شده، نه در دنيا و نه در آخرت. كاري از آنان ساخته نيست و كساني كه غيرخدا را پرستيده اند، در قيامت به حسرت گرفتار خواهند شد، چرا كه به راضي ساختن كساني پرداخته اند كه ناتوان و بي تأثير بوده اند.
بعلاوه، راضي ساختن خداي يكتايي كه «سريع الرضا» است، بسي آسان تر از راضي ساختن خدايان متعدد و معبودهاي بيشمار است و هر كس غير از خداي يكتا را در نظر داشته باشد، گرفتار دشواري هاي بسيار است.

8- عبرت از ديگران
بسياري از آنان كه توجه به غير خدا كردند و در پي معبودهاي پوشالي بودند، به سرنوشت شوم و دردناكي گرفتار شدند كه توجه به سرگذشت عبرت آموز آنان، مي تواند انسان را به اخلاص برساند و بي اعتباري غيرخدا را روشن مي سازد. پسر نوح، كه از خداوند روي گردان شد و تكيه به كوه كرد كه با رفتن بر فراز آن، از موج و طوفان رها شود، ولي در كام امواج، غرق شد.
قارون كه به دعوت حق حضرت موسي بي اعتنايي كرد و به ثروت هاي كلان خود مغرور شد، ولي زمين او را در كام خود كشيد و هيچ كس از هوادارانش نتوانستند او را ياري كنند:
«فَما كانَ لَهُ مِنْ فِئَةٍ يَنْصُرُونَهُ» (8)
ثروتمندان و باغداران مرفه بسياري، همه ي آنچه را جمع كرده بودند، گذاشتند و رفتند و از آن همه اندوخته ها، كمكي به آنان نرسيد:
«كَمْ تَرَكُوا مِنْ جَنَّاتٍ وَ عُيُونٍ وَ زُرُوعٍ وَ مَقامٍ كَرِيمٍ؛ (9)
چه بسا باغ ها و چشمه ها و مزرعه ها و جايگاه هاي عالي را گذاشتند و رفتند.»
چه بسيار رياكاراني كه مدتي فريبكارانه، خود را مخلص و پرهيزكار نشان دادند، ولي خدا، ماهيت آنان را آشكار ساخت و رسوا شدند:
«وَ اللَّهُ مُخْرِجٌ ما كُنْتُمْ تَكْتُمُونَ؛ (10)
آنچه را پنهان مي كرديد، خدا آشكار مي كند.»
آنان كه با ريا و تظاهر، مي خواهند كلاه سر مردم بگذارند و خدا را فريب دهند، مكر الهي دامن گيرشان مي شود و دستشان رو مي گردد. نمونه هاي فراواني از چنين افراد را مي شناسيم. سرگذشت آنان نيز عبرت آموز است، تا انسان اخلاص داشته باشد و از ريا و فريب، بپرهيزد.

9- توجه به سرانجام رياكار در آخرت
آنچه تاكنون گفته شد، بيشتر عواقب و نكات مربوط به دنيا بود. سيماي شرم آور و رسوايي بزرگ رياكاران در قيامت، بسيار دشوارتر وعبرت انگيزتر است. قرآن، دوزخ و ويل جهنم را براي نمازگزاران رياكاري مي داند كه نسبت به نماز، سهل انگاري مي كنند. (11)
در حديث است كه در قيامت، رياكار را با چهار نام، صدا مي زنند: كافر، فاجر، غادر، خاسر.
كافر، از آن رو كه از جهت عقيده، خدا را ناديده گرفته است.
فاجر، از آن جهت كه كار براي غيرخدا، خروج از مرز عبوديت و بندگي و هدف آفرينش است.
غادر، به آن سبب كه با اين خصلت، حيله گري كرده است.
خاسر، چرا كه از نظر نتيجه، عمري را از دست داده و چيزي به كف نياورده است.
سپس به او مي گويند: اعمالت تباه گشت و پاداشي در كار نيست، امروز، مزد خود را از كساني دريافت كن كه براي رضاي آنان كار مي كردي. (12)
پس، توجه به حسرت رياكاران، در روز قيامت، انسان را به مرز اخلاص نزديك مي كند. (13)