- نظافت مسجد و حفظ امور بهداشتي مساجد تكليف همه مسلمانان است.
- در محوطه مسجد نبايد آب دهان انداخت.
- هسته خرما را زمين نبايد ريخت آن ها كه در مسجد چنين احسان هايي مي دهند فكر هسته آن را نيز بايد بكنند.
- چاي را در ليوان هاي يك بار مصرف (بي ضرر) به مردم بدهند و بعد از مصرف دور بيندازند.
- بهتر است وضوخانه مسجد را بيرون از مسجد بسازند براي اين كه كسي با كفش آلوده داخل مسجد نشود.
- هر روز بايد يك بار وضوخانه ها را ضد عفوني كرد و تهويه هواي مناسب در آن مكان قرار داد.
- بايد صابون وضوخانه ها را افراد خيّر تأمين كنند.
- رعايت بهداشت دست شويي ها و توالت كاملاً ضروري است.
- قند را بايد در قندان هاي درب دار قرار داد.
- ظرف زباله بايد بهداشتي باشد و به طور مرتب جمع آوري و تخليه شود.
- مُهر مساجد بايد هميشه تميز باشد. گاهي نيز بايد آن ها را با سوهان تميز كرد. گاهي نيز تعويض نمود.
- جاي مخصوص تيمم با خاك تميز و مناسب تهيه شود.
- هر چند وقت يك بار اهالي محل بايد جمع شده و مراسم غبارروبي را انجام دهند تا مساجد كه خانه خدا هستند هميشه تميز و بهداشتي بمانند.
- در هر حال بايد موارد زير را مورد نظر قرار داد:
بهداشت آبدار خانه، كفش داري، وضوخانه، فرش و كف پوش ها، پذيرايي (ليوان، استكان، خوردني ها، نوشيدني ها، ظروف آن ها و...)، توجه به نور، تهويه و گرما و سرماي مسجد، چادر هاي مشترك خانم ها و...

اهتمام به نظافت و پاكيزگي مساجد
گرد آمدن عده اي با وضعيت جسماني و سلامت متفاوت نياز به توجه بيشتر در امر سلامت را طلب مي كند. همه مردم دوست دارند براي نيايش و عبادت، پا به محيطي بگذارند كه در آن آرامش برقرار بوده محيطي پاك، معطر و خوشبو باشد.
در عين حال بحثي كه در بهداشت مسجد اهميت دارد، اين است كه جوانان امروز ما به زيبايي خود و مكاني كه در آن زندگي مي كنند اهميت مي دهند، بنابراين بايد محيطي كه در آن عبادت مي كنند نيز از هر مكاني تميزتر باشد.
از اين جهت نيز متوليان در امور مساجد بايد كارهاي مربوط به مسجد را طوري برنامه ريزي كنند كه مساجد ما آماده پذيرايي از اين قشر باشند، چرا كه آنان آينده سازان جامعه محسوب مي شوند.
هيچ آييني به اندازه دين اسلام به تميزي و زيبايي مسجد تاكيد نكرده است در صدر اسلام نيز اين وظيفه به عهده پيامبر گرامي اسلام نهاده شده بود تا خانه خدا را معطّر كند.
روايت معتبري در زمينه اهميت پاك سازي مساجد، استحباب جارو كردن مسجد، خوشبوسازي فضاي مسجد با استفاده از بخور، كندر، عود هندي، گلاب، مشك و... وجود دارد. هم چنين روشن كردن فضا و تأمين نور كافي در مساجد توصيه شده و از هر اقدامي كه موجب آلودگي صوتي در مساجد شود، دستور پرهيز داده شده است.
وقتي صحبت از بهداشت مسجد مي شود، بهداشت وضو خانه ها اولين نكته اي است كه به ذهن مي آيد؛ هرچند در دستورات اسلامي توصيه شده افراد قبل از ورود به مسجد در خانه يا جاي ديگر خود را پاكيزه كنند و وضو بگيرند، اما در هر حال وضوخانه و سرويس بهداشتي بايد در هر مسجدي وجود داشته باشد.
نظافت دايمي و مرتب دستشويي ها و وجود صابون مايع در دستشويي از نكاتي است كه بايد به آن توجه شود. تهويه مناسب يكي از نكات بسيار مهم است كه گاهي از آن غفلت مي شود.
هم چنين نظافت هميشگي و شستشوي گاه به گاه فرش ها، استفاده از مواد ضدعفوني مناسب براي شستشوي گاه به گاه صحن ها و وجود كفش كن مناسب يا كيسه هاي نايلون براي قرار دادن كفش نمازگزاران از مواردي است كه در مساجد بايد به آن ها توجه شود.
تأمين آب آشاميدني سالم و بهداشتي، رعايت بهداشت پذيرايي از قبيل سالم و پاكيزه بودن قند، قندان، استكان و ديگر ظروف و رعايت بهداشت فضاي آشپزخانه و آبدارخانه از مهم ترين مواردي است كه بايد در آبدارخانه مساجد مورد توجه قرار گيرد.

خادمان سلامت
انجام هر كاري اگر متولي مشخصي داشته باشد بهتر صورت مي گيرد بخصوص اگر اين متولي آموزش لازم را نيز در كار خود ديده باشد. بهداشت مساجد نيز از اين امر مستثنا نيست. تا زماني كه فردي مسئول تأمين سلامت نشود بهداشت محيط مساجد امكان پذير نيست.
از سوي ديگر، متوليان مساجد نيز بايد انسان هايي آراسته و پاكيزه باشند تا انجام نظافت توسط آن ها مورد قبول باشد و حاضران به بهداشت مسجدها اعتقاد داشته باشند.
ازاين رو بود كه از سال گذشته با مشاركت شهرداري تهران طرح تعيين خادمان سلامت در مساجد آغاز شد. اين طرح با اهداف حفظ و ارتقاي سطح بهداشت مساجد و نمازگزاران، ارائه خدمات در امور پيش گيري و آموزش و درمان به مردم جامعه بر اساس سياست هاي بهداشتي جامعه در مكان هايي علاوه بر اماكن درماني شناخته شده، صورت مي گيرد.
وظايف خادمان سلامت مساجد نظارت بر وضعيت بهداشتي سيستم تهويه، سرويس بهداشتي آب آشاميدني، ايمني، سيستم اطفاي حريق و در و پنجره مسجد، فاضلاب، نظارت بر وسايل مصرفي و داخلي از جمله جانماز و مهر،كتابخانه،كفش داري ها و فرش ها، نظارت بربهداشت آبدارخانه ها و مكان هاي پخت غذا، نظارت برسلامت خادمان مساجد، برگزاري كارگاه هاي آموزشي براي نمازگزاران و هماهنگي با ائمه مساجد و هيأت هاي امنا در امور بهداشتي، ارائه خدمات بهداشتي به مردم و اجراي دستورالعمل هاي اعلام شده و ارائه پيشنهادهاي لازم به شهرداري و مركز امور رسيدگي به مساجد براي ارتقاي سطح سلامت مسجد و محله است.

پايگاه سلامت
مساجد علاوه بر نقش سنتي خود همواره به عنوان پايگاهي اجتماعي نيز مورد استفاده قرار گرفته است. در بهداشت و درمان نيز مساجد مي توانند پايگاه بسيار خوبي براي آموزش و ترويج سلامت باشند.
سلامت يار مسجد، طرحي است كه به اين منظور طراحي شده است. سلامت ياران مساجد متشكل از اعضاي هيأت امنا، مراجعان به مسجد و خادمان سلامت مساجد است. اين اعضا دوره هاي آموزشي بهداشت و سلامت را فرا مي گيرند و در مسجد محله خود به افراد ديگر آموزش مي دهند.
سلامت ياران مساجد با مشاركت فعال خود آموزش هاي بهداشتي لازم را فرا مي گيرند و از طريق مساجد به افراد درسطح منطقه آموزش مي دهند.

براي تمام فصول
متأسفانه امروز شاهد هستيم برخي مساجد از اين موضوع غفلت كرده و كمتر پاكيزگي مساجد را مورد توجه قرار مي دهند. اگر هم توجهي باشد به ظاهر است، به عنوان مثال فرش هاي مساجد ممكن است حتي سال ها شسته نشوند كه اين مسأله براي حاضران در مساجد خوشايند نيست، براي آن ها كه انتظار مي رود اين فضا زيباترين و تميزترين مكان باشد، دل زدگي ايجاد مي كند.
هر سال، دهه آخر شعبان به عنوان دهه بهداشت و نكوداشت مساجد مورد توجه قرار مي گيرد و طي آن به نظافت و پاكيزگي مساجد پرداخته مي شود تا مؤمنان در مكاني آراسته به ضيافت الهي رمضان قدم بگذارند.
بي ترديد بهداشت مساجد به هيچ وجه نبايد منحصر به دهه آخر شعبان باشد. وجود دهه بهداشت مساجد به اين معنا نيست كه فعالان اين حوزه، تنها در اين مقطع زماني خاص به امر نظافت پرداخته، بقيه سال را بي اعتنا به اين ضرورت برخاسته از ايمان باشند.
در تمام ايام سال بهداشت مساجد و نظافت بخش هاي مختلف اين پايگاه هاي معنوي و انسان ساز بايد مورد توجه بوده و اين اماكن همواره از فضايي پاكيزه، شايسته و دل چسب براي حضور پرشور برخوردار باشند. (1)

قال علي عليه السلام:
«مَنْ وَقَّرَ الْمَسْجِدَ مِنْ نُخَامَتِهِ لَقِيَ اللَّهَ يَوْمَ الْقِيَامَةِ ضَاحِكاً فَقَدْ أُعْطِيَ كِتَابَهُ بِيَمِينِهِ وَ أَنَّ الْمَسْجِدَ لَيَلْتَوِي مِنَ النُّخَامَةِ كَمَا يَلْتَوِي أَحَدُكُمْ بِالْخَيْزَرَانِ إِذَا وَقَعَ بِه ؛(2)
كسي كه به احترام مسجد از انداختن اخلاط (آب بيني و سينه) در آن خودداري كند، در روز قيامت با سرور و شادماني و در حالي كه نامه اعمالش را در دست راست دارد، خداوند متعال را ملاقات مي كند و كسي كه در مسجد خلط مي اندازد، مسجد (از نفرت) به خود مي پيچد، همان طور كه اگر يكي از شما را با چوب خيزران بزنند، از شدت درد به خود مي پيچيد.»

معطر كردن مساجد به طور هفتگي
قال علي عليه السلام:
«وَ جَمِّرُوهَا (المساجد) فِي كُلِّ سَبْعَةِ أَيَّام ؛ (3)
مساجد را هر هفته خوشبو و معطر كنيد.»

بهداشت ورودي مساجد
قال رسول الله صلي الله عليه و آله:
«وَ اجْعَلُوا مَطَاهِرَكُمْ عَلَي أَبْوَابِ مَسَاجِدِكُمْ؛ (4)
بر درهاي ورودي مساجد، مطهره يا وسيله ي پاكسازي كفش ها قرار دهيد.»

دوري مسجد از نجاسات
رسول خدا صلي الله عليه و آله و سلم فرمود:
«جَنِّبُوا مَسَاجِدَكُمُ النَّجَاسَةَ؛ (5)
مساجد را از نجاسات دور نگه داريد.»

مسجد النبي صلي الله عليه و آله و سلم در مدينه، مقر حكومت و رهبري ديني و سياسي فخر عالم امكان حضرت رسول اكرم صلي الله عليه و آله و سلم، گرچه نسبتا كوچك و بسيار ساده بود؛ اما نقش عظيم آن در تحولات فكري بشري و تكامل معنوي انسان و پاسداري از حريم حق و عدالت و مبارزه با گمراهي و ستمكاري بي نظير است و در همانجا است كه هم طهارت معنوي و هم طهارت مادي به اهل ايمان آموخته مي شد و بدون شك به پاكيزگي آن اهتمام مي گرديد. گفته اند كه در آن عصر بانويي حبشي و سپاه پوست، به نام ام محجن همواره غبار و خاشاك و مانند آن ها را از مسجد جمع مي كرد و خارج مي ساخت. شبي او از دنيا رفت و روز بعد كه حضرت رسول اكرم صلي الله عليه و آله و سلم از مرگ او آگاه شد، فرمود: «آيا به من اطلاع نمي دهيد؟»
سپس آن حضرت با ياران خويش كنار قبر او حضور يافتند و مردم پشت سر آن حضرت قرار گرفتند و آن حضرت براي او نماز خواند و دعا كرد.
همچنين نقل شده كه آن حضرت فرمود: «او را مي بينم در بهشت همچنان به جمع آوري خاشاك از مسجد مشغول است!»
و نيز گفته اند كه: «هنگامي كه آن حضرت بر قبر او گذشت فرمود: «اين قبر كيست؟»
گفتند: قبر ام محجن!
حضرت فرمودند: «آيا همان خانمي كه مسجد را جاروب مي كرد؟»
عرض كردند: بله.
سپس آن حضرت براي او نماز خواند در حالي كه مردم پشت آن حضرت صف بسته بودند، در جاي ديگر ذكر شده كه آن حضرت فرمود: «براي آن بانو نزد خدا دو چندان پاداش است.» (6)

افتخار خدمت در مساجد
مساجد كه زماني ابراهيم عليه السلام و اسماعيل عليه السلام (7) و زكريا عليه السلام خادمش بودند، و مادر حضرت مريم عليهاالسلام نذر مي كند كه فرزندش خادم مسجد باشد، (8) مي رسد به جايي كه خادمانش غالبا افرادي از كار افتاده و پير و مريض و فقير و بي سواد و گاه بداخلاقند! راستي چرا غبار روبي از حرم حضرت امام رضا عليه السلام افتخار است، اما غبارروبي از مسجد و خانه ي خدا هيچ؟! (9)

نظافت مسجد
رسول خدا صلي الله عليه وآله وسلم فرمود: كسي كه در روز پنج شنبه، شب جمعه، به نظافت مسجد بپردازد، و به اندازه ي سرمه اي كه در چشم كشيده مي شود غبار از مسجد برگيرد، خداوند او را مي آمرزد. (10)

غبارروبي مسجد
رسول خدا صلي الله عليه وآله وسلم فرمود: هر كس مسجدي را خاكروبي كند، خداوند پاداش آزاد كردن بنده اي را برايش مي نويسد و اگر از اين مسجد به اندازه ي خاشاكي كه در چشم مي رود، غبار برگيرد، خداوند دو برابر آن، رحمت خويش را به او عطا مي فرمايد. (11)

تميز كردن مسجد
امام رضا عليه السلام:
«أَنَّ الْجَنَّةَ وَ الْحُورَ لَتَشْتَاقُ إِلَي مَنْ يَكْسَحُ الْمَسَاجِدَ وَ يَأْخُذُ مِنْهَا الْقَذَي؛ (12)
بهشت و حوريان بهشتي مشتاق كسي هستند كه مسجد را تميز نمايد، و يا آلودگي هاي آن را بگيرد.»

اهميت پاكيزگي مساجد
مسجد به عنوان خانه خداي مقتدر و حي و قيوم زيبا و باشكوه است و زيبائي آن در پاكيزگي و شكوه آن در حضور نمازگزاران با ايمان و صفوف به هم فشرده ي بندگان صالح خدا و راسخ در بندگي جلوه اي دو چندان دارد. هر جا كه نام مسجد به خود مي گيرد حتي اگر در مدرسه، كارخانه، پادگان، بيمارستان و اداره و ميهمان سراهاي كنار جاده ها باشد خواه دائمي و خواه موقت، مي بايد پاكيزه و در حد خود مناسب و شايسته باشد. در حالي كه دشمنان اسلام، عليرغم هزاران دليل روشن مي كوشند مسلمين را به بي رغبتي نسبت به پاكيزگي متهم كنند جلوه پاكيزگي و بهداشت مساجد معناي ويژه و اهميت فوق العاده اي دارد. (13)

فوايد پاكيزگي مساجد
وقتي فضاي مسجد پاكيزه و جاذب بود و عوامل آزاردهنده در مسجد وجود نداشت تمايل به حضور در مساجد اين سنگرهاي خداپرستان فزوني خواهد يافت به ويژه آنجا كه در فضيلت اقامه ي نماز به جماعت با افزايش تعداد نمازگزاران ثواب نماز جماعت افزايش مي يابد (14) و اين خود انگيزه اي خواهد شد براي اين كه نمازگزاران تنها به آمدن خود به مسجد اكتفا نكنند بلكه ديگران را نيز به آمدن به مسجد ترغيب كنند و خودشان و ديگران در اين ميان سود بسيار و ثواب فراوان ببرند. (15)

فوت خادم مسجد
پيرزن فقير و بينوايي، مسجدي را كه حضرت محمد مصطفي صلي الله عليه و آله در آن جا نماز مي خواند را جارو مي كشيد، اين پيرزن معمولا در يكي از گوشه هاي محوطه ي مسجد مي خوابيد، و خوراك او را كساني كه براي نماز مي آمدند، تهيه مي كردند. روزي پيغمبر اكرم صلي الله عليه و آله وارد مسجد شدند و زن جاروكش را نديد، پرسيد: «كجا رفته است؟»
جواب دادند: «اين زن، شب گذشته مرده و او را دفن كرده اند! تصور نمي كرديم كه اين زن آن قدر ارزش داشته باشد كه خبر مرگش را به شما بدهيم!» پيامبر خدا صلي الله عليه و آله از شنيدن اين خبر ناراحت شدند و آن ها را توبيخ كردند، سپس از آن ها خواستند كه او را به محل قبر زن ببرند، آن ها حضرت صلي الله عليه و آله را راهنمايي كردند، ايشان همراه با جمعيت آمد و با همه ي همراهان روي قبر زن ايستاده و براي آمرزش اين پيرزن نماز ميت خواند. (16)

ورود با وضو به مسجد
توصيه مي شود هنگام ورود به محيط پاكيزه ي مسجد، نمازگزاران، پاكيزه و حتي الامكان با وضو وارد شوند تا نيازي به وضو گرفتن در يك جايگاه عمومي نباشد به خصوص اگر اين وضو گرفتن به دنبال خروج از توالت باشد و اين سفارش گامي در بيش تر پاكيزه نگاه داشتن مسجد است بديهي است چنانچه ضرورت به تجديد وضو در مسجد باشد مشمول اين سفارش نخواهد بود. (17)

وضو گرفتن در مسجد
رفاعه بن موسي مي گويد: از امام صادق عليه السلام راجع به وضو گرفتن در مسجد پرسيدم. ايشان وضو گرفتن از (حدث) بول و غايط در مسجد را مكروه دانستند. (18)

جايگاه ذكر خدا و نماز
رسول خدا صلي الله عليه و آله و سلم فرمود:
«در مسجد نمي توان بول كرد؛ زيرا اين مسجد براي ذكر خدا و نماز بنا شده است.» (19)

تطهير مسجد
امام باقر عليه السلام:
«أَنَّ اللَّهَ أَوْحَي إِلَي نَبِيِّهِ أَنْ طَهِّرْ مَسْجِدَكَ؛(20)
خداوند متعال به پيامبر خويش فرمان داد كه مسجد خويش را طاهر كن.»

نهي از ريختن آب دهان در مسجد
رسول الله صلي الله عليه وآله وسلم:
«الْبُزَاقُ فِي الْمَسْجِدِ خَطِيئَةٌ وَ كَفَّارَتُهُ دَفْنُهُ؛ (21)
ريختن آب دهان در مسجد، گناه است، و كفاره ي اين گناه، دفن آن است.»