در دوران غيبت نيز شاگردان مكتب پيامبر صلي الله عليه و آله يعني عالمان متعهد و خداجوي از سنگر مساجد به تبليغ معارف اسلامي پرداختند. در سايه ي همين تلاش ها كه تاكنون نيز ادامه دارد، بخش قابل توجهي از معارف و احكام اسلامي در دل ها زنده ماند و سينه به سينه و نسل به نسل منتقل شد. گر چه به لحاظ شدت و ضعف فشارهاي سياسي حكومت هاي ستم پيشه بر مسجد و عوامل ديگر، ميزان تلاش هاي علمي و فرهنگي در مساجد، همواره يكسان نبوده است. شرح درد و رنجي كه عالمان دين پرور و مؤمنان خداجوي در طول تاريخ در اين راه پر فراز و نشيب كشيده اند، خود، حديث مفصلي است.
با اين همه، بايد اعتراف كنيم مساجد ما در زمنيه ي آموزش و گسترش فرهنگ اسلامي كم و كاستي هاي فراوان داشته و دارند. دلسوزان فرهنگ اسلامي بايد تلاش كنند تا مساجد به صورت كانون هاي فعال تبليغ و تربيت و مركز نشر فرهنگ اسلامي درآيد و در جذب مردم به ويژه نسل جوان فعالانه عمل نمايد.
براي رسيدن به اين مهم، نبايد تنها به شيوه هاي سنتي رايج - كه از نقاط قوت بالايي هم برخوردار است - بسنده نمود. اكنون زمان آن فرا رسيده كه براي رويارويي با امواج سهمگين تبليغات ضد دين از ابزارها و شيوه هاي نو نيز بهره جوييم. متأسفانه ما عنصر «هنر» را بيشتر در معماري و بناي مسجد به كار مي بنديم؛ حال آن كه جا دارد از اين ابزار در راستاي آموزش، هدايت و تبليغ بهره برداري كنيم. نتيجه ي اين شيوه ي زيانبار آن است كه در سراسر كشورهاي اسلامي مساجد فراواني يافت مي شود كه از نظر بنا و ساختمان كاملا مجلل و آباد است؛ ولي نشاني از هدايت، تربيت و گسترش فرهنگ اسلامي در آن نيست. اميرالمؤمنين عليه السلام با ديدگان تيزبين خود اين پديده ي دردآور را از سال ها قبل، پيشگويي نموده و فرموده است:
«زماني فرا مي رسد كه از قرآن، تنها خطي و از اسلام تنها نامي بر جاي مي ماند.
در آن زمان، مساجد از نظر بنا و ساختمان آباد است؛ ولي نشاني از هدايت در آن نيست. در آن زمان، اهل مسجد و آباد كنندگان آن بدترين مردمند. مساجد، مركز فتنه ها و آشوبهاست و گمراهي هاي جامعه ريشه در اهل مسجد دارد. كساني را كه از فتنه ها روي گردانند با زور در آن وارد مي كنند و هر كس در رفتن درنگ نمايد، با اجبار، داخل مي كنند. خداوند متعال مي فرمايد: به ذات خودم سوگند كه چنين مردمي را آن چنان دچار فتنه و سردرگمي كنم كه بردبارارن در آن سرگردان و حيران شوند. آنگاه علي عليه السلام فرمود: اينك اين كار صورت گرفته است و ما به خاطر غفلت و بي توجهي از خداوند آمرزش مي طلبيم.» (1)
مي توان گفت: در اين سخن امام عليه السلام دو دسته از مساجد مورد سرزنش قرار گرفته است. دسته ي اول، مساجدي كه از نظر هدايت فكري در جامعه ي اسلامي خنثي و غير فعال عمل مي كند. در مورد چنين مساجدي مي توان گفت كه فاقد جنبه ي هدايتي است. دسته ي ديگر، مساجدي است كه مركز نشر افكار نادرست و غير اسلامي است. (2)