پس از هجرت پيامبر صلي الله عليه و آله به مدينه و بنا نمودن مسجد النبي فصل نويني در آموزش و فعاليت هاي فرهنگي مسلمانان آغاز شد. گر چه تلاش هاي فرهنگي در مدينه، پيش از هجرت پيامبر صلي الله عليه و آله به آن شهر و قبل از بناي مسجد نيز سابقه داشت.
پيامبر صلي الله عليه و آله پس از انعقاد پيمان عقبه ي اول با مردم مدينه در سال دوازدهم بعثت، مصعب بن عمير را مأمور كرد تا همراه با آنان به مدينه بيايد و قرآن و مباني اسلامي و احكام فقهي را بدانان بياموزد. مردم مدينه، مصعب را مقري يعني «معلم قرآن» صدا مي كردند. (1)
او در مدينه علاوه بر به پاي داشتن نماز جماعت، در ميان خانه ها گشت مي زد؛ براي مردم قرآن مي خواند و آنان را به پذيرش اسلام فرا مي خواند. مسلمان شدن شماري از مسلمانان برجسته و فداكار كه بعدها به شدت مورد توجه پيامبر صلي الله عليه و آله قرار گرفتند، حاصل كارهاي تبليغي مصعب بود. (2)
با اين حال، نقش مسجد در فعاليت هاي فرهنگي - آموزشي، پس از ورود پيامبر صلي الله عليه و آله به مدينه و بناي مسجد، هرگز با قبل از آن قابل مقايسه نيست. با بناي مسجد النبي تنها يك معبد و پرستشگاه ساخته نشد؛ كه دانشگاهي فعال و سرشار از شور و نشاط علمي نيز پي ريزي شد. حضور منظم و پيوسته ي مسلمان در اين مسجد به منظور بر پا داشتن نماز، بهترين فرصت را براي كارهاي تبليغي پيامبر صلي الله عليه و آله فراهم مي آورد.
در آغاز كه شمار مسلمانان اندك بود، پيامبر صلي الله عليه و آله با تكيه بر يكي از ستون هاي مسجد كه از چوب درخت خرما ساخته شده بود، براي مردم سخن مي گفت. بعدها به پيشنهاد برخي از مسلمانان، منبري كه داراي سه پايه و از چوب بود، براي آن
حضرت ساخته شد. (3)
پيامبر صلي الله عليه و آله بر فراز همين منبر كوتاه كه به بلنداي همه ي تاريخ بود، جان تشنگان معارف الهي را سيراب مي كرد. در حقيقت، منبر جايگاه سخنراني هاي رسمي پيامبر صلي الله عليه و آله بود. (4)