در قرآن مجيد و سخنان پيشوايان دين بر عمارت و آباداني مسجد، فراوان تأكيد شده و نشان ايمان به خداوند و روز قيامت به شمار آمده است.
واژه ي «عمارت» داراي سه معناست و در گفتار معصومان نيز در هر سه معنا به كار رفته است: 1- ساختن بنا 2- بازسازي و مرمت 3- زيارت كردن؛ عمره كه به معناي زيارت كعبه است، با واژه ي «عمارت» هم خانواده است. (1)
پس عمارت مسجد تنها به معناي ساختن بناي مسجد و يا تعمير و مرمت آن نيست؛ مقصود از عمارت مسجد در آيات و روايات، بيشتر همان حضور در مسجد و گرمي و رونق بخشيدن به خانه ي خداست. در وصيت پيامبر صلي الله عليه و آله به ابوذر چنين آمده است:
«اي ابوذر! پاداش كسي كه نداي دعوت كننده ي به سوي خدا (مؤذن) را اجابت كند و مساجد را نيكو آباد نمايد، بهشت است. ابوذر مي گويد: از پيامبر صلي الله عليه و آله پرسيدم: آبادي مساجد خدا به چيست؟ فرمود: آبادي مسجد آن است كه صدا در آن بلند نشود؛ گفت و گوهاي باطل و بيهوده در آن انجام نگيرد و از خريد و فروش در آن جا پرهيز شود. اي ابوذر تا آن گاه كه در مسجد حضور داري از سخنان بيهوده بپرهيز. چنانچه اين موارد را مراعات نكردي، در روز قيامت كسي جز خودت را نكوهش مكن.» (2)
اين گفتار تأكيد آميز پيامبر صلي الله عليه و آله به روشني نشان مي دهد كه مراعات موارد ياد شده، از عمارت ظاهري مسجد بسي ارزشمندتر و برتر است.
در حديثي ديگر از آن حضرت آمده است كه:
«خداوند متعال كيفر جامعه اي را كه شايسته ي عذاب شده به يمن وجود آنان كه با نماز خود، مساجد را آبادان مي كنند، به تأخير مي افكند». (3)
بر پايه ي همين تفسير از عمارت است كه معصومان عليهم السلام مسجد بي نماز گزار را مسجد خراب و ويران برشمرده اند. (4)
البته آنچه گفته شد هرگز بدان معنا نيست كه ساختن مسجد و مرمت و بازسازي آن داراي فضيلت اندكي است. چنانكه خواهد آمد مسجد سازي عملي بسيار ارزشمند و با فضيلت است. پيامبر صلي الله عليه و آله و اميرالمؤمنين عليه السلام با دستان مبارك خويش در بناي مسجد النبي كار مي كردند و آن را براي خود فضيلتي به شمار مي آوردند. هنگامي كه برخي از ياران پيامبر صلي الله عليه و آله خواستند خشت هايي را كه آن حضرت با خود حمل مي كند از وي بگيرند، پيامبر صلي الله عليه و آله فرمود: «من نيز همچون شما به انجام چنين كارهايي نيازمندم.» (5)
اميرالمؤمنين عليه السلام در گرما گرم كار و تلاش براي ساختن مسجد پيامبر صلي الله عليه و آله اين شعرها را مي سرود:

لَا يَسْتَوِي مَنْ يَعْمُرُ الْمَسَاجِدَا
يَدْأَبُ فِيهِ قَائِماً وَ قَاعِداً
وَ مَنْ يُرَي عَنِ الْغُبَارِ حَائِدا (6)
«آنان كه مساجد خدا را آباد مي كنند و پيوسته در اين راه مي كوشند، با كساني كه از خاك و غبار مسجد، دوري مي گزينند، يكسان نيستند.»(7)