الف- از ديدگاه قرآن مجيد
ارزش و منزلت هر مكاني - حتي اگر به خودي خود مقدس و ارجمند باشد - به ويژگي هاي كساني كه بدانجا رفت و آمد مي كنند نيز بستگي دارد. مسجد، هم خود مقدس و والاست و هم جايگاه گرد آمدن نيكان و صالحان جامعه است. اين ويژگي، فضيلت مسجد را دو چندان مي سازد و هر انسان بيدار دلي را به انس با خانه ي خدا تشويق مي كند.
ويژگي هايي كه در قرآن مجيد براي مسجديان بر شمرده شده عبارتند از:
1- ايمان به خداوند و روز قيامت
2- به پا داشتن نماز كه نشانه ي انجام واجبات عبادي است.
3- پرداخت زكات كه مظهر انجام وظايف اقتصادي است.
4- ترس و حساب بردن از خداوند.
اين چهار ويژگي از آيه ي 18 سوره ي توبه استفاده مي شود؛ آنجا كه مي فرمايد:
«تنها كساني مساجد خدا را آباد مي كنند كه به خداوند و روز قيامت ايمان آورده و نماز بپاي دارند و زكات بپردازند و از كسي جز خدا هراسي به دل نداشته باشند. چنين كساني اميد مي رود كه از هدايت يافتگان باشند.»
قرآن مجيد در جايي ديگر نمازگزاران مسجد را اين گونه توصيف مي كند:
«در [مساجد] مرداني حضور مي يابند كه صبحگاهان و شامگاهان به تسبيح و ثناي خدا مي پردازند و هيچ معامله و تجارتي آنان را از ياد خدا و بپا داشتن نماز و پرداخت زكات باز نمي دارد. آنان از روزي كه دل ها و ديدگان در حال اضطراب و دگرگوني است، در هراسند.» (1)
همچنين قرآن مجيد در توصيف نمازگزاران مسجد قبا كه يك مسجد نمونه ي اسلامي است مي فرمايد:
«در مسجد قبا مرداني حضور مي يابند كه دوستدار پاكيزه خويي و پاكيزگي اند.» (2)
ب- در گفتار معصومان (ع)
در سخنان معصومان عليهم السلام نيز اوصاف نيكوي فراواني براي همدمان مسجد برشمرده شده است. برخي از آنها عبارتند از:
1- ايمان به خداوند: در حديثي از پيامبر صلي الله عليه و آله آمده است:
«هرگاه ديديد مردي پيوسته به مسجد رفت و آمد مي كند، او را مؤمن بدانيد؛ زيرا خداوند خود فرموده است: «تنها آنان كه به خداوند ايمان دارند، مساجد را آباد مي كنند.» (3)
از اين حديث به روشني بر مي آيد كه عمارت مسجد تنها به معناي ساختن مسجد و تعمير و مرمت آن نيست؛ حضور در مسجد و اداي نماز و ديگر عبادت ها نيز آباد نمودن مسجد است. از همين رو پيشوايان دين مسجد بي نمازگزار را «مسجد خراب» شمرده اند. (4)
2- الگو بودن انسان هاي مسجدي: امام صادق عليه السلام در اين باره مي فرمايد:
«از هر گروهي تنها آنان كه در فضيلت ها از همگان برترند و الگو و نمونه ي مردمند، به مسجد مي آيند. همچنين از هر خانواده اي برگزيدگان آنها اهل مسجد است.» (5)
3- فرخندگي و بركت مسجديان براي جامعه: در حديثي از پيامبر صلي الله عليه و آله آمده است كه انسان هاي مسجدي، مبارك، آراسته و از كژي و گمراهي محفوظند. (6)
بركت وجود مسجديان براي جامعه ي اسلامي به شكل هاي گوناگوني جلوه گر مي شود. خداوند مهربان گاه به يمن وجود مسجديان يك جامعه از كيفر نمودن مردمي كه مستحق خشم و غضب الهي گشته اند، چشم پوشي مي كند و عذابشان را به تأخير مي افكند؛ تا شايد از شيوه ي نادرست خود دست بردارند و به راه ايمان و پرهيزگاري باز گردند. در حديثي از پيامبر صلي الله عليه و آله آمده است:
«هرگاه اهل سرزميني در گناه غوطه ور شوند ولي سه گروه از مؤمنان در ميان آنها باشند، خداوند آنان را ندا مي كند كه: اي اهل گناه و سركشي! اگر در ميان شما گروهي كه به احترام من به يكديگر محبت و دوستي مي ورزند و گروهي كه با نماز خود، زمين و خانه هاي مرا آبادان نگه مي دارند و گروهي كه سحرگاهان از سر خوف و خشيت به استغفار مي پردازند وجود نداشت؛ عذابم را بي هيچ ملاحظه اي بر شما فرو مي فرستادم.» (7)
با توجه به وجود اين گونه صفات نيك در انسان هاي مسجدي است كه پيشوايان دين توصيه كرده اند تا دوستان صميمي و برادران ايماني خود را از ميان مسجديان برگزينيم.(8)

«حريم مسجد»
قال علي عليه السلام:
«حَرِيمُ الْمَسْجِدِ أَرْبَعُونَ ذِرَاعاً وَ الْجِوَارُ أَرْبَعُونَ دَاراً مِنْ أَرْبَعَةِ جَوَانِبِهَا؛(9)
حريم مسجد، چهل ذرع است و چهل خانه از چهار طرف، همسايه مسجد است.»

«احترام به مسجد»
قال علي عليه السلام:
«مَنْ وَقَّرَ مَسْجِداً لَقِيَ اللَّهَ يَوْمَ يَلْقَاهُ ضَاحِكاً مُسْتَبْشِراً وَ أَعْطَاهُ كِتَابَهُ بِيَمِينِهِ؛(10)
كسي كه حرمت مسجد را نگه دارد، روز قيامت خداوند را با چهره اي خندان و شادمان ملاقات مي كند و خداوند نامه اش (نامه اعمالش) را به دست راستش مي دهد.»

«همسايه مسجد»
قال علي عليه السلام:
«لَا صَلَاةَ لِجَارِ الْمَسْجِدِ إِلَّا فِي الْمَسْجِدِ إِلَّا أَنْ يَكُونَ لَهُ عُذْرٌ أَوْ بِهِ عِلَّةٌ فَقِيلَ لَهُ وَ مَنْ جَارُ الْمَسْجِدِ يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ قَالَ مَنْ سَمِعَ النِّدَاء؛(11)
نماز همسايه ي مسجد چنانچه عذر يا بيماري نداشته باشد جز در مسجد مقبول درگاه الهي نخواهد بود. از آن حضرت سؤال شد: همسايه مسجد چه كسي است؟ فرمود: كسي كه صداي اذان را بشنود.»

«نماز همسايه مسجد»
قال علي عليه السلام:
«لَيْسَ لِجَارِ الْمَسْجِدِ صَلَاةٌ إِذَا لَمْ يَشْهَدِ الْمَكْتُوبَةَ فِي الْمَسْجِدِ إِذَا كَانَ فَارِغاً صَحِيحاً؛(12)
براي همسايه ي مسجد (در صورتي كه فارغ و تندرست باشد) نمازي نيست مگر در مسجد.»

«همسايگان مسجد»
حضرت علي عليه السلام فرمود:
«لَا صَلَاةَ لِمَنْ لَمْ يَشْهَدِ الصَّلَوَاتِ الْمَكْتُوبَاتِ مِنْ جِيرَانِ الْمَسْجِدِ إِذَا كَانَ فَارِغاً صَحِيحاً؛(13)
بر آن دسته از همسايگان مسجد كه تندرست و فارغند ولي در نمازهاي واجب حاضر نمي شوند، نمازي نيست.»

«آبادي مسجد»
قال علي عليه السلام:
«إِنَّ اللَّهَ إِذَا أَرَادَ أَنْ يُصِيبَ أَهْلَ الْأَرْضِ بِعَذَابٍ قَالَ لَوْ لَا الَّذِينَ يَتَحَابُّونَ فِيَّ وَ يَعْمُرُونَ مَسَاجِدِي وَ يَسْتَغْفِرُونَ بِالْأَسْحَارِ لَوْلَاهُمْ لَأَنْزَلْتُ عَذَابِي؛(14)
خداوند سبحان وقتي اراده مي كند مردم روي زمين را گرفتار عذاب (دنيوي) كند گويد: اگر نبودند افرادي كه مرا به خاطر جلال و جبروتم دوست مي دارند و مساجد مرا آباد مي كنند و سحرگاهان استغفار مي كنند، عذابم را بر زمينيان نازل مي كردم.»

«آداب ورود به مسجد»
قال علي عليه السلام:
«وَ مَنْ أَرَادَ دُخُولَ الْمَسْجِدِ فَلْيَدْخُلْ عَلَي سُكُونٍ وَ وَقَارٍ فَإِنَّ الْمَسَاجِدَ بُيُوتُ اللَّهِ وَ أَحَبُّ الْبِقَاعِ إِلَيْه؛(15)
هر كس مي خواهد داخل مسجد گردد، با آرامش و با طمأنينه وارد شود؛ چون مساجد خانه هاي خدا و محبوب ترين محلها در نظر اوست.»

«نرفتن به مسجد با دهان بد بو»
قال علي عليه السلام:
«مَنْ أَكَلَ شَيْئاً مِنَ الْمُؤْذِيَاتِ بِرِيحِهَا فَلَا يَقْرَبَنَّ الْمَسْجِد؛(16)
كسي كه چيز بدبويي بخورد (مثل سير) (در صورتي كه موجب آزار مردم مي شود)، نبايد به مسجد برود.»

«فضيلت نماز در مكانهاي مقدس»
قال رسول الله صلي الله عليه و اله:
«الصَّلَاةُ فِي الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ مِائَةُ أَلْفِ صَلَاةٍ،
وَ الصَّلَاةُ فِي مَسْجِدِ الْمَدِينَةِ عَشْرَةُ آلَافِ صَلَاةٍ
وَ الصَّلَاةُ فِي بَيْتِ الْمَقْدِسِ أَلْفُ صَلَاةٍ
وَ الصَّلَاةُ فِي الْمَسْجِدِ الْأَعْظَمِ مِائَةُ صَلَاةٍ
وَ الصَّلَاةُ فِي مَسْجِدِ الْقَبِيلَةِ خَمْسٌ وَ عِشْرُونَ صَلَاةً
وَ الصَّلَاةُ فِي مَسْجِدِ السُّوقِ اثْنَتَا عَشْرَةَ صَلَاةً؛(17)
يك نماز در مسجد الحرام برابر صدهزار نماز،
يك نماز در مسجد مدينه برابر ده هزار نماز،
يك نماز در بيت المقدس برابر با هزار نماز،
و در مسجد بزرگ شهر (مسجد جامع شهر) برابر با صد نماز،
و در مسجد قبيله (محله) برابر بيست و پنج نماز،
و در مسجد بازار برابر دوازده نماز فضيلت دارد.»

«فضيلت مساجد خاص»
قال علي عليه السلام:
«أَرْبَعَةٌ مِنْ قُصُورِ الْجَنَّةِ فِي الدُّنْيَا الْمَسْجِدُ الْحَرَامُ وَ مَسْجِدُ الرَّسُولِ ص- وَ مَسْجِدُ بَيْتِ الْمَقْدِسِ وَ مَسْجِدُ الْكُوفَةِ؛ (18)
در دنيا چهار عمارت از كاخهاي بهشت مي باشند: مسجد الحرام، مسجد النبي صلي الله عليه و آله و سلم مسجد بيت المقدس و مسجد كوفه.»

«نماز در مسجد الحرام»
قال علي عليه السلام:
«النَّافِلَةُ فِي الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ الْأَعْظَمِ تَعْدِلُ عُمْرَةً مَبْرُورَةً وَ صَلَاةُ فَرِيضَةٍ تَعْدِلُ حَجَّةً مُتَقَبَّلَة؛(19)
نماز نافله (مستحب) در مكان عظيم مسجد الحرام برابر با يك عمره است. و نماز واجب در آنجا معادل با يك حج مقبول است.»

«نشستن رو به قبله»
قال علي عليه السلام:
«مِنَ السُّنَّةِ إِذَا جَلَسْتَ فِي الْمَسْجِدِ أَنْ تَسْتَقْبِلَ الْقِبْلَة؛(20)
رو به قبله نشستن در مسجد، سنت (و مستحب) است.»

«نشستن در مسجد»
قال علي عليه السلام:
«الْجَلْسَةُ فِي الْجَامِعِ خَيْرٌ لِي مِنَ الْجَلْسَةِ فِي الْجَنَّةِ فَإِنَّ الْجَنَّةَ فِيهَا رِضَا نَفْسِي وَ الْجَامِعُ فِيهَا رِضَا رَبِّي ؛(21)
نشستن در مسجد براي من بهتر از نشستن در بهشت است؛ زيرا بودن در بهشت مرا خوشنود مي سازد و بودن در مسجد موجب رضايت و خوشنودي خدايم مي باشد.»

«خوشبو كردن مسجد»
قال علي عليه السلام:
«وَ جَمِّرُوهَا (المساجد) فِي كُلِّ سَبْعَةِ أَيَّامٍ؛(22)
و مساجد را هر هفته خوشبو و معطر كنيد.»

«رعايت بهداشت در مسجد»
قال علي عليه السلام:
«مَنْ وَقَّرَ الْمَسْجِدَ مِنْ نُخَامَتِهِ لَقِيَ اللَّهَ يَوْمَ الْقِيَامَةِ ضَاحِكاً فَقَدْ أُعْطِيَ كِتَابَهُ بِيَمِينِهِ وَ أَنَّ الْمَسْجِدَ لَيَلْتَوِي مِنَ النُّخَامَةِ كَمَا يَلْتَوِي أَحَدُكُمْ بِالْخَيْزَرَانِ إِذَا وَقَعَ بِه ؛(23)
كسي كه به احترام مسجد از انداختن اخلاط (آب بيني و سينه) در آن خودداري كند، در روز قيامت با سرور و شادماني و در حالي كه نامه اعمالش را در دست راست دارد، خداوند متعال را ملاقات مي كند و كسي كه در مسجد خلط مي اندازد، مسجد (از نفرت) به خود مي پيچد، همان طور كه اگر يكي از شما را با چوب خيزران بزنند، از شدت درد به خود مي پيچيد.»

«افزايش روزي»
قال علي عليه السلام:
«الْجُلُوسُ فِي الْمَسْجِدِ مِنْ بَعْدِ طُلُوعِ الْفَجْرِ إِلَي حِينِ طُلُوعِ الشَّمْسِ لِلِاشْتِغَالِ بِذِكْرِ اللَّهِ سُبْحَانَهُ أَسْرَعُ فِي تَيْسِيرِ الرِّزْقِ مِنَ الضَّرْبِ فِي أَقْطَارِ الْأَرْضِ؛ (24)
نشستن در مسجد از طلوع فجر تا طلوع خورشيد روزي را بهتر (سريعتر) از تلاش براي كسب آن، به تو مي رساند (يعني بودن در مسجد در اوقات ياد شده روزي انسان را زياد مي كند.»