تشريع نمازهاي جمعه


برحسب بعضي از مدارك، نماز جمعه، پيش از هجرت، تشريع شده است و اهل مدينه، قبل از هجرت، نماز جمعه گزارده اند، ليكن بيشتر مورخان و نويسندگان سيره ي نبوي، تاريخ تشريع نماز جمعه را سال اول هجرت دانسته اند به ويژه آن كه سوره ي جمعه كه آيات نهم تا يازدهم آن مستند تشريع نماز جمعه است، سوره اي مدني است. (1)

آورده اند: نماز جمعه پيش از هجرت پيامبر اسلام صلي الله عليه و آله و سلم به مدينه تشريع شده بود ولي از آنجايي كه مسلمانان در حالت تقيه و فشار مشركين مكه به سر مي بردند، پيامبر اكرم هرگز براي اقامه نماز جمعه در شهر مكه پيش از هجرت موفق نشدند. ولي بعد از اينكه پيامبر اسلام صلي الله عليه و آله و سلم مصعب بن عمير را به مدينه فرستاد و طي نامه اي از ايشان خواست نماز جمعه اقامه كنند، مصعب با همكاري اسعد بن زراره نماز جمعه را اقامه كردند.
در تاريخ روايات اسلامي آمده است كه مسلمانان مدينه، قبل از هجرت پيامبر به مدينه، با يكديگر صحبت كردند و گفتند: يهود در يك روز هفته اجتماع مي كنند (روز شنبه) و نصاري نيز روزي براي اجتماع دارند (يكشنبه) ولي ما چنين روزي نداريم، بهتر است ما هم روزي را معين كنيم كه در آن روز جمع شويم و ذكر خدا گوييم و شكر او را به جا آوريم، آنها روز قبل از شنبه را كه در آن زمان «يوم العَروبه» ناميده مي شد براي اين هدف برگزيدند و به سراغ «اسعد بن زراره» يكي از بزرگان مدينه رفتند و در همان روز اجتماعي را تشكيل دادند و نماز را به صورت جماعت با او به جا آوردند، سپس اسعد بن زراره براي آنها سخنراني كرد و اندرز داد و آن روز «روز جمعه» ناميده شد زيرا روز اجتماع مسلمين بود. «اسعد» دستور داد، گوسفندي را ذبح كردند و نهار و شام، همگي از همان يك گوسفند خوردند چرا كه تعداد مسلمانان در آن روز بسيار اندك بود. و اين نخستين جمعه اي بود كه در اسلام تشكيل شد.
اما اولين جمعه اي كه رسول خدا صلي الله عليه و آله و سلم با اصحابشان تشكيل دادند هنگامي بود كه به مدينه هجرت كردند و وارد مدينه شدند. حضرت، ظهر روز دوشنبه اول ربيع الاول وارد قبا، يكي از قصبه هاي مدينه شدند. چهار روز در قبا ماندند و مسجد قبا را بنيان نهادند سپس روز جمعه به سوي مدينه حركت كردند به هنگام ظهر كه وقت اقامه نماز جمعه بود به مسجد «بني سالم» رسيدند و در همان مكان با مردم نماز جمعه را اقامه نمودند و خطبه خواندند و اين اولين نماز جمعه و اولين خطبه اي بود كه رسول خدا صلي الله عليه و آله و سلم در اسلام بجا آورد. (2)
خداوند در سوره جمعه مسلمين را وادار مي كند كه به نماز جمعه اهتمام بورزند و آنچه در پاداشتن آن لازم است فراهم سازند چون نماز جمعه از شعائر بزرگ خداست كه تعظيم و اهتمام به آن هم دنياي مردم را اصلاح مي كند و هم آخرتشان را. خداوند متعال دعوت مردم به نماز را با تسبيح و ثنا بر خود آغاز نمود بدين نحو كه در ميان قومي رسولي از خود آنان مبعوث كرد تا آيات او را بر آنان بخواند و با اعمال صالح و اخلاق پاك، تزكيه شان كند و كتاب و حكمت بياموزد و به همين منظور كتاب خدا و معارف ديني را به بهترين وجهي بر آنان و افرادي كه بر آنان ملحق مي شوند و نسلهاي بعد از آنان ياد دهد و آنها را نهي كرده و زنهارشان داده كه مبادا مثل يهود باشند كه خداي متعال تورات را به آنها نازل كرد ولي آنان آن را عمل نكردند و به معارف آن معتقد نشدند و به احكامش عمل نكردند در نتيجه مانند الاغي شدند كه بارش كتاب باشد، و در آخر به عنوان نتيجه دستور مي دهد كه وقتي بانگ نماز جمعه بلند مي شود بازار داد و ستد را رها نموده به سوي ذكر خدا بشتابند و نيز افرادي كه برخلاف اين دستور عمل كنند و رسول خدا را در حالي كه مشغول خطبه است رها نموده به سوي داد و ستد مي روند سرزنش مي كند و اين رفتار را نشان آن مي دادند كه اين گونه افراد معارف كتاب خدا و احكامش را نپذيرفته اند.
خداي متعال در آيه نهم از سوره جمعه مؤمنين را مخاطب قرار داده و به آنها مي فرمايد:
هنگامي كه روز جمعه اذان را شنيديد با سرعت به سوي نماز بشتابيد و داد و ستد و معامله را ترك كنيد كه شركت در نماز جمعه براي شما از خريد و فروش بهتر است و در آيه 11 سوره جمعه عده اي را كه نماز جمعه را به خاطر داد و ستد ترك كرده اند مذمت مي كند.
زماني اهل مدينه، به گراني و كمبود مواد غذايي مبتلا شدند در همان زمان، روز جمعه پيامبر اسلام در مسجد النبي صلي الله عليه و آله و سلم مشغول خطبه نماز جمعه بود ناگاه كاروان «دحيه بن خليفه» با طبل و شيپور از شام وارد مدينه شد مردم به سوي آن كاروان دويدند و پيامبر صلي الله عليه و آله و سلم را در حالي كه مشغول ايراد خطبه بود ترك كردند و جز 12 نفر باقي نماند، پيامبر اسلام صلي الله عليه و آله و سلم فرمود: اگر همه مي رفتند و يك نفر نمي ماند هر آينه اين بيابان براي شما آتش مي شد. آنگاه اين آيه شريفه نازل شد:
«وَ إِذَا رَأَوْاْ تِجارَةً أَوْ لَهْواً انفَضُّواْ إِلَيْها وَ تَرَكُوكَ قَائمًا قُلْ مَا عِندَ اللَّهِ خَيْرٌ مِّنَ اللَّهْوِ وَ مِنَ التِّجَارَةِ وَ اللَّهُ خَيْرُ الرَّازِقِينَ؛ (3)
هنگامي كه تجارت يا سرگرمي و لهو را ديدند پراكنده شدند و تو را ايستاده به حال خود رها كردند بگو آنچه نزد خداست بهتر از لهو و تجارت است و خداوند بهترين روزي دهندگان است.»
از اين قضايا كه پيامبر اسلام صلي الله عليه و آله و سلم در بدو ورود به مدينه نماز جمعه اقامه مي كند، در حالي كه هنوز جا و مكان براي خود پيدا نكرده است و مسلمانان، آن آمادگي كامل را ندارند و در سوره جمعه مردم را با آن شدت به شركت در نماز جمعه دعوت مي كند و در يك مورد كه مردم هنگام ايراد خطبه توسط پيامبر صلي الله عليه و آله و سلم نماز را ترك مي كنند و به سراغ كاروان تجارت مي روند، مورد عتاب قرار مي گيرند، از همه اينها معلوم مي شود كه نماز جمعه از جايگاه ممتاز و بي بديل برخوردار است. (4)

پاورقي

1- با الهام از احكام قرآن، خزائلي، ص 386 و 387.
2- تفسير نمونه، ج 24، ص 130.
3- سوره مباركه جمعه، آيه 11.
4- نماز مصلح و معراج در غربت، يدالله صفري، ص 224-227.

بازگشت